Në Kosovë, sipas raporteve të ndryshme vendore e ndërkombëtare shumë punëtorë përballen me pasiguri në punë, shpesh pa kontrata të shkruara, pa sigurime shoqërore dhe me pak njohuri për të drejtat e tyre ligjore. Ky realitet nuk është thjesht statistikë – ai reflektohet në zërat e punëtorëve që shprehin se nuk dinë ku t’i drejtohen kur hasin shkelje të të drejtave, ose frikësohen të reagojnë nga humbja e vendit të punës.
Sipas Strategjisë së Punësimit 2024–2028 të Ministrisë së Financave, Punës dhe Transfereve në bashkëpunim me Agjencinë e Statistikave të Kosovës (KAS), rreth 35% e punëtorëve punojnë në mënyrë joformale, ndërsa 8.5% nuk kanë kontratë pune fare. Raporti i Artan Mustafës, Treguesit e Cilësisë së të Drejtave të Punëtorëve në Kosovë” (2023), tregon se vetëm 40.7% e punëtorëve kanë kontrata të përhershme, ndërsa pjesa tjetër punon me kontrata afatshkurtra ose pa kontratë, duke u ekspozuar ndaj pasigurive ekonomike dhe mungesës së mbrojtjes sociale.
Njohuria e punëtorëve për të drejtat e tyre ligjore luan një rol kyç. Raporti i Avokatit të Popullit 2024 thekson se numri i ankesave për shkelje të të drejtave të punës është ende shumë më i ulët krahasuar me rastet që ndodhin në praktikë. Mungesa e informacionit dhe besimi i ulët tek institucionet dekurajojnë reagimin. Ky hendek njohjeje ka pasoja të drejtpërdrejta: punëtorët nuk e dinë të drejtën e tyre për kontratë, pagesë të drejtë, pushim mjekësor apo siguri në punë, duke u bërë më të prekshëm ndaj shkeljeve.
Mundesh me e lexu edhe...
Roli i Inspektoratit të Punës është vendimtar në mbrojtjen e punëtorëve. Sipas raportit “Viktimat e Padrejtësisë” të ATRC dhe BIRN Kosovo (2023), vetëm 37 inspektorë monitorojnë mbi 425,000 punëtorë, çka e bën mbikëqyrjen shumë të kufizuar. Megjithatë, inspektorati mund të ndërhyjë për të ndaluar përkohësisht punën nëse kushtet janë të rrezikshme, të shqyrtojë ankesat dhe të ndihmojë punëtorët të kuptojnë të drejtat e tyre. Rritja e kapaciteteve të inspektoratit dhe përmirësimi i qasjes së punëtorëve ndaj tij janë hapa kyç për të ulur informalitetin dhe shkeljet.
Gjithashtu, analiza e Rrjetit të Grave të Kosovës, “Nën hije – Analiza gjinore e punës joformale në Kosovë” tregon se gratë përballen më shpesh me mungesë kontratash, paga të ulëta dhe diskriminim në punë. Në sektorin informal, mungesa e kontratës e bën të pamundur raportimin e shkeljeve, duke i lënë punëtoret të pambrojtura. Diferenca gjinore në punësim është mbi 33 pikë përqindjeje, ndërsa diferenca mesatare në paga arrin 18%.
Kosovo 2.0, në artikullin Working Women and the Pandemic, thekson se mungesa e njohurive dhe e kontratave kufizon mundësinë e punëtorëve të kërkojnë drejtësi. Për këtë arsye, ndërgjegjësimi ligjor bëhet thelbësor: punëtorët duhet të dinë se si të mbledhin prova (komunikime, pagesa, dëshmi nga kolegët), të paraqesin ankesë tek Inspektorati i Punës dhe të kërkojnë kontratë të shkruar.
Në përfundim, raportet tregojnë se ekziston një bazë ligjore e fuqishme për të drejtat e punëtorëve, por për të siguruar respektimin e tyre në praktikë, është e domosdoshme: të rritet ndërgjegjësimi i punëtorëve për të drejtat ligjore, të forcohet kapaciteti dhe qasja e Inspektoratit të Punës, dhe të krijohet një dialog social trepalësh funksional mes qeverisë, punëdhënësve dhe punëtorëve./Katror.info
Përgatiti:
