Nëse kockat na bërtasin, duhet të dëgjojmë: Romani i Jehona Kicajt “ë”, i nominuar këtë vit për Çmimin gjerman të Librit, flet për luftën në Kosovë dhe praninë e saj në të tashmen, shkruan Frankfurter Allgemeine Zeitung – FAZ.
Nga Tilman Spreckelsen
Përgatiti në shqip: Arsim Buxhovi
Mundesh me e lexu edhe…
Kur lajmet nga Kosova u bënë gjithnjë e më të zymta në pranverën e vitit 1999, kur u raportua për luftime të ashpra midis serbëve dhe shqiptarëve, në të cilat mijëra civilë nga rajoni u dëbuan dhe të tjerë u vranë, derisa NATO më në fund ndërhyri dhe vendosi një armëpushim, në këtë kohë pra u mblodhën fonde në shkollat gjermane për viktimat civile të luftës. Kjo u bë edhe në klasën që frekuentohej nga narratorja në romanin e Jehona Kicajt “ë” – vajza, emrin e së cilës nuk e dimë, ishte rreth tetë vjeçare në vitin 1999 dhe jetonte me familjen e saj në Gjermani që nga koha e çerdhes.
Çdo fëmijë siguronte një gjësend të caktuar për pakon e ndihmave që shkolla donte të dërgonte në Kosovë. Pastaj klasa u ul së bashku, dhe zonja Wagner, mësuesja, foli për luftën në rajon, për “gjëra të tmerrshme” që po ndodhnin atje, për fëmijë të dëbuar dhe shtëpi të djegura: “Unë e dëgjova me vëmendje derisa sytë tanë u takuan. Ajo thirri emrin tim dhe më kërkoi të them diçka për situatën në Kosovë. Nuk dija çfarë të them, sepse ajo nuk kishte bërë ndonjë pyetje.” Vajza hesht, mësuesja e detyron me fjali si “Ti sigurisht ke familje atje” dhe çfarë kanë përjetuar të afërmit e saj. Më në fund, pedagogia qetësohet për momentin: “Ndoshta herën tjetër.” Por tetëvjeçarja kafshon buzët, “që të mos i dridheshin”.
Ajo që narratorja, tani një e rritur, përshkruan nga retrospektiva nuk është ajo që mësuesja priste atëbotë – ose të paktën jo vetëm ajo. Ajo tregon në 170 faqe se si ajo, e cila atëherë “kishte vetëm një ndjenjë të errët” për përvojat e të afërmve dhe banorëve të tjerë të Kosovës, për të cilat nuk mund të fliste, tani fillon të ndriçojë këtë errësirë për veten e saj. Kjo do të thotë gjithashtu se ajo pyet atje ku më parë i kishte pranuar gjërat, si zhdukja e gjyshit, i cili kishte ikur bashkë me familjen, pastaj u nda nga grupi dhe nuk u rishfaq kurrë më. Ose ajo kujton situata që e kishin ndarë qartë si fëmijë nga shokët e saj të klasës – si mund të sjellësh një foto kur ishe foshnje në shkollë, kur të gjitha fotot nga shtëpia e vjetër janë djegur?
Sa pak donin të dinin në Gjermani për viktimat
Mbi të gjitha, ajo bëhet e vetëdijshme se sa pak mjedisi i saj gjerman dëshiron të dijë për atë që ka ndodhur në Kosovë dhe si ndryshojnë standardet kur merresh me ngjarjet nga një pozicion i largët. Një herë, narratorja bëhet e vetëdijshme për një seri leksionesh nga një mjeke ligjore, e cila në një sallë dëgjimi tregon për punën e saj me trupat e të vrarëve në Kosovë, se si ajo “i bën kockat të flasin”, siç thuhet. Ekspertja raporton për identifikimin e saktë ose të përafërt të të vdekurve bazuar në natyrën e mbetjeve, për përcaktimin e shkakut të supozuar të vdekjes, për atë që mund të thuhet bazuar në rrobat e veshura. Por pyetja e parë nga audienca nuk ka të bëjë me leksionin. Në vend të kësaj, një dëgjues dëshiron të dijë se si mjekja ligjore e vlerëson bombardimin e NATO-s, i cili u ndërmor “pa mandat të OKB-së”. Ajo përgjigjet thjesht se është e lumtur për operacionin, sepse ndryshe ajo dhe kolegët e saj “ndoshta do të kishin pasur shumë më tepër punë”.
Romani debutues i Jehona Kicajt ndjek këtë kërkim të protagonistes, e cila mbledh dhe rivlerëson shumë gjëra që ajo ka përjetuar dhe ndoshta ka shtypur në atë kohë – shumë irritime të vogla dhe më të mëdha që shkuan kundër dëshirës për të mos u dalluar midis gjermanëve. Kur i dashuri i saj Elias e merr një ditë në shtëpinë e prindërve të tij, ku ende ka libra të Karl Mayit, ajo gjen romanin “Nëpër tokën e shqiptarëve” me imazhin e tij klishe të shqiptarëve, gjë që padyshim nuk e shqetësoi të dashurin e saj. Në universitet, një serbe e re kërkon miqësinë e saj, e cila mund të krijohet vetëm sepse gjithçka politike mbetet e padiskutuar, derisa në një festë papritur luhet një video me himnin kombëtar “të vërtetë” të Kosovës, i cili e përshkruan territorin si pjesë të Serbisë. Dhe kur studentët gjermanë që nuk kuptojnë përballen me kundërshtimet e atyre që e njohin më mirë vuajtjen dhe padrejtësinë atje gjatë një udhëtimi në Kosovë, thuhet se “ndjenjat” janë “lënduar” – mbetet e paqartë nëse kjo i referohet atyre vizitorëve naiv nga Perëndimi.
Çfarë zbulojnë dhëmbët e narratores
Sidoqoftë, përvojën që një realitet krijohet vetëm me gjuhë dhe përshkrime, protagonistja e përjeton vazhdimisht. Çfarë mund të thuhet, çfarë nuk i kalon dikujt nëpër buzë? Jehona Kicaj, e lindur në vitin 1991, e fillon librin e saj me një skenë të paharrueshme në të cilën narratorja gjen një copë të thyer të një dhëmbi në gojën e saj pas gjumit dhe mëson nga mjeku i saj se nofulla e saj punon aq fort natën saqë jo vetëm që vuajnë muskujt, por edhe dhëmbët. Një “vetë-shkatërrim” i dhëmbëve e quan ajo. Qëllimi i vendosur i fëmijës së dikurshëm për të “mbijetuar” në klasë padyshim ka pasoja. Dhe kur dentisti i saj flet për faktin se çdo kafshim është unik dhe personal, kjo përputhet në mënyrë të frikshme me përshkrimet e mjekes ligjore.
Romani i Kicajt tregon, nënkupton, asocion dhe krijon një imazh të shtëpisë dhe kërkimit të shtëpisë që shkon shumë përtej fatit individual të protagonistes dhe shpon përsëri dhe përsëri kufirin midis jetës dhe vdekjes. Kushdo që ka ndjenjën se po i “bërtasin” kockat, nuk do të mund të mbyllet me të vdekurit, dhe ku këpucët përdoren me kaq shkathtësi për tregimin si në këtë roman, aty nuk mbetet asnjë fije e lirë dhe e pa ndërthurur në pëlhurën e tekstit. Sepse këpucët këtu bëhen një dëshmi e dashurisë, kur jepen ose vishen, një simbol i shtypjes, kur vidhen nga këmba në kontrollin kufitar, ose një simbol i qytetërimit që kthehet në mes të rrënojave dhe zjarreve.
Mungonte një libër i tillë
Të afërmit që mbetën në Kosovë luajnë një rol të veçantë. Kicaj përshkruan se si narratorja krahason kujtimet me kushërirën e saj, për shembull, në kohën kur tensionet midis grupeve etnike ishin tashmë të dukshme, por nuk rezultuan me masakra. Ndërsa njëra nga kushërirat zhvillon një vetëdije në rritje për mizoritë e kryera që ajo nuk i përjetoi drejtpërdrejt, tjetra orientohet drejt të tashmes kosovare dhe e fton fuqishëm Eliasin të vizitojë rajonin.
Sa larg mund të shkojë mirëkuptimi, kjo mbetet e hapur. Por këtij libri i shton një ngjyrë që i ka munguar deri më tani librave të shumtë që kanë raportuar së fundmi për ardhjen dhe rritjen në Gjermani./FAZ/Katror.info
Përgatiti:
