Gazeta prestigjioze amerikane i ka kushtuar një shkrim sopranos shqiptare Ermonela Jaho, me titullin: “Kjo soprano këndon melodinë e shpirtit”.
Kombinimi i teknikës së përsosur dhe përkushtimit të plotë të Ermonela Jahos ka fituar duartrokitjet e saj, lavdërimet kritike dhe adhurimin e kolegëve të saj, thuhet në shkrim.
“Un bel dì, “aria e madhe e personazhit në “Madama Butterfly”, fillon me sopranon duke kënduar një G flat pezull..
Mundesh me e lexu edhe…
Puccini shkruan në partiturë se nota duhet të dalë jo thjesht pianissimo, ose shumë e butë, por edhe “come da lontano”: sikur të vijë nga larg.
Opera flet për një grua të re japoneze e bindur se oficeri i marinës amerikane që e braktisi do të kthehet, dhe “Un bel dì” rrëfen fantazinë e saj për të parë anijen e tij duke lundruar përsëri në portin në Nagasaki.
Në Festivalin Aix-en-Provence në Francë, Ermonela Jaho e përmbledh atë iluzion të dëshpëruar në një filament ton të përhumbur. Për më tepër, ajo këndon notën ndërsa është shtrirë me shpinë në dysheme në këtë prodhim të ri intim të veprës së dashur.
“Sulmi në banesën G, është sikur shpresa po pezullohet në ajër, është një tingull si anija që shfaqet në horizont,” tha në një intervistë Daniele Rustioni, e cila drejton Orkestrën e Operës së Lyonit në produksion. “Dhe Ermonela e bën këtë. Ju prisni atë moment dhe ajo të dorëzohet.”
Jaho, e cila mbush 50 vjeç më 18 korrik, jep këto fije tingujsh që ndalojnë kohën përsëri dhe përsëri në momente si hyrja eterike e Butterfly, e shënuar edhe më e butë se pianissimo; gjatë duetit të saj të dashurisë me Pinkerton, oficerin e pashpirt amerikan, kur thotë se yjet janë si sytë, duke i vështruar; dhe më vonë, kur ajo këmbëngul që kur Pinkerton të kthehet, emri i djalit të tyre do të ndryshojë nga Trishtim në Gëzim.
Jaho kap thelbin e personazheve të saj të brishtë dhe të vuajtur.
“Pianissimi, ata nuk janë vetëm pianissimi; është tingulli i shpirtit,” tha ajo në një intervistë në një kafene dy ditë para natës së hapjes. “Mund të jetë më dramatike sesa të bërtasësh.”
Zëri i Jahos, ndonëse jo i madh, është mjaft i sigurt, saqë ata pianissimo regjistrohen edhe në salla të gjera. Théâtre de l’Archevêché në Aix, ku po luhet “Butterfly”, ka rreth 1200 vende. Por edhe në Metropolitan Opera në Nju Jork, me mbi trefishin e kapacitetit, Jaho guxon të murmuritë, duke bërë që veshët e publikut t’i vijnë tek ajo.
Kombinimi i saj i teknikës së përsosur dhe përkushtimit të plotë – ndjenja katartike se ajo është duke jetuar me të vërtetë historitë e disa prej grave më prekëse të operës – ka fituar ovacionet e saj, lavdërimet kritike dhe adhurimin e kolegëve të saj.
“Guximi që ajo tregon në skenë për t’ju dhënë 150 për qind të vetvetes dhe më shumë, është vërtet unik sot,” tha dirigjenti Antonio Pappano, drejtori muzikor i sapo larguar i Operës Mbretërore në Londër.
Andrea Breth, regjisorja e saj në Aix, tha: “Unë kurrë nuk kam punuar me një artiste kaq të bukur”. Rustioni tha se i tha festivalit: “Nuk jam e interesuar të bëj një tjetër ‘Butterfly’, por nëse ma jepni Ermonelën…”
Si për ironi, për një artiste, marka e të cilit është pianissimi, ajo u rrit në një familje ushtarake në Shqipëri duke menduar se opera ishte vetëm duke bërtitur. Por kur ishte 14 vjeç, ajo pa për herë të parë “La Traviata” në Tiranë. Jo vetëm që u dashurua me këtë pjesë, por menjëherë mendoi se mund ta kishte bërë më të besueshme se sopranoja në skenë. E ardhmja e saj u vulos dhe disa vite më vonë u transferua në Itali për të studiuar zërin.
“Unë isha një fëmijë i turpshëm,” tha ajo. “Pra, është interesante, edhe pse isha pak e ndrojtur, që zgjodha të këndoj, duke e vënë fytyrën time para të gjithëve. Por gjithmonë ndihesha e lirë kur këndoja.”
Violetta në “Traviata” u bë një rol gur prove, të cilin e ka kënduar disa qindra herë. Por nuk ka asnjë ndjenjë rutinë në shfaqjet e saj: Vitin e kaluar, ajo solli dridhje shqetësuese të realitetit edhe në skenën e heshtur të Met.
“Sempre libera”, arija që ul perden e Aktit I, ishte tmerrësisht sfiduese, pothuajse një skenë e çmendur. “Dite alla giovine”, në të cilën Violetta braktis ëndrrat e saj për dashurinë, ishte Jaho klasike, e heshtur dhe e ndjeshme.
“Sigurisht, në forte ajo arrin tek ju dhe mund të këndojë në teatrot më të mëdha”, tha Rustioni. “Por cilësia e pianos, pastërtia e tingullit në nota të gjata dhe, më e rëndësishmja, frazat e gjata pa frymë, ky është ari i teknikës së saj. Pezullimi pa frymë ju mban në këmbë duke e dëgjuar atë. Për mua është magnetike.”
“Ndonjëherë,” tha Rustioni, “ka një ndjenjë që për Butterfly-n të duhet një zë më i fuqishëm. Por nuk ju nevojitet gjithë kjo fuqi për të arritur tek audienca.”
Ndërkohë që në skenë e çon veten në kufijtë e saj, Jaho është treguar e kujdesshme në rolet që merr. Repertori i saj këto ditë ka në qendër heroinat e dënuara të shkollës italiane të fillimit të shekullit të 20-të, një stil që Jaho e bën me sinqeritet dhe qartësi të rrallë.
“Unë nuk mendoj se ajo duhet të këndojë Tosca ose Aida ose gjëra të tilla,” tha Pappano. “Ajo është një soprano klasike lirike, me gjithçka që nënkupton zemrën dhe dobësinë dhe aftësinë për të kënduar me zë të ulët. Dhe ajo duhet të mbetet e tillë. Këngëtarët nuk duhet të jenë gjithmonë në tranzicion. Ata mund të korrin përfitimet e të qenit në krye të lojës së tyre.”
Shfaqjet e Jahos arrijnë kulmin pas përfundimit të operës. Disa këngëtare dalin me buzeqeshje e me përkuljet edhe pas pjesëve më tragjike. Por Jaho duket pothuajse e shkatërruar. Në natën e hapjes së “Madama Butterfly”, ajo praktikisht u përplas në skenë, duke u mbështetur në kolonat e holla të setit për mbështetje ndërsa publiku brohoriste. Me siguri ky ishte një akt i jashtëzakonshëm? Por Jaho këmbëngul – dhe të gjithë ata që punojnë me të pajtohen – se ajo nuk po e bën atë për t’u shfaqur.
“Pas një shfaqjeje, unë jam plotësisht bosh,” tha ajo. “Kam dhënë gjithçka. Nuk dua as të dal në skenë për duartrokitje; Unë dua të largohem. Jam e shpartalluar.”
Breth, drejtori i saj, tha: “Në një farë mënyre, unë mendoj se ajo është si një fëmijë. Shumë e pambrojtur dhe duhet të jeni vërtet të kujdesshëm me të; ju duhet t’i jepni asaj strehë dhe shumë dashuri. Por nuk mund të mendoj për një Butterfly (flutur) tjetër se ajo.”/New York Times
Përgatiti:
