Kush mori Nobelët në Kimi, Mjekësi, Fizikë, Letërsi dhe Paqe, këtë vit?

Rubrika e lajmeve të mira këtë javë ju sjell krejt çka duhet të dini për njerëzit që fituan çmimet Nobel, njerëz të cilët – përveçse kontribuojnë në përparimin e nevojshëm të njerëzimit – mund të na japin edhe një mësim për modesti dhe mirësjellje.

Çmimi Nobel 2022 në Kimi

Akademia Mbretërore Suedeze e Shkencave i dha çmimin Nobel 2022 në Kimi në pjesë të barabarta Carolyn Bertozzi, nga Universiteti i Stanfordit, Kaliforni, në ShBA; si dhe Morton Meldal, nga Universiteti i Kopenhagës, në Danimarkë; dhe Barry Sharpless, Scripps Research, La Jolla, Kaliforni, ShBA.

Ata morën çmimin për zhvillimin e kimisë së klikimeve dhe kimisë bioortogonale.

Kimia e klikimit, e krijuar në vitin 2000, shpjegohet pjesërisht me emrin e saj. Në thelb përbëhet duke bashkuar molekulat së bashku, shkruan EuroNews.

Pjesa tjetër e çmimit të kimisë, për konceptin e kimisë bioortogonale, është ende në fazat e hershme.

Industria e bioteknologjisë, industria farmaceutike dhe industria mjekësore – me qasje të reja për trajtimin dhe diagnostikimin e sëmundjeve – do të ndikohen fuqishëm nga kimia e klikimeve, thotë Bertozzi.

Në thelb është një superfuqi “që hap derën për të gjitha llojet e aplikacioneve interesante”.

Bertozzi thotë se përpara ardhjes së kimisë bioortogonale dhe më pas ‘kimisë së klikimit’ të zhvilluar nga profesorët Sharpless dhe Meldal, “nuk kishte asnjë mënyrë për të studiuar disa procese biologjike. Ata ishin thjesht të padukshëm për shkencëtarët. Por këto kimi i bëjnë ato procese të dukshme.”

Çmimi Nobel 2022 në Mjekësi

Akademia Mbretërore Suedeze e Shkencave i dha Çmimin Nobel 2022 në Mjekësi Svante Pääbo, një shkencëtar suedez, për zbulimet e tij në evolucionin njerëzor.

Sekuenca e Pääbo e ADN-së së Neandertalëve vërtetoi se paraardhësit tanë kishin marrëdhënie seksuale dhe fëmijë me ta.

“Ajo që ne bëjmë është të kërkojmë materialin gjenetik, për ADN-në nga njerëzit që kanë jetuar këtu shumë përpara nesh dhe të përpiqemi të shohim se si janë të lidhur me ne dhe si janë të lidhur me format e tjera të njerëzve që ishin gjithashtu këtu, si p.sh. si neandertalët”, tha ai.

Ai mori material gjenetik nga kockat 40,000-vjeçare, duke prodhuar një gjenom të plotë të Neandertalit dhe duke hapur studimin e ADN-së së lashtë si fushë.

Shkencëtari, si shumë prej laureatëve të tjerë, tha se ajo që e shtyn punën e tij është thjesht kurioziteti. “Është sikur të bësh një gërmim arkeologjik për të zbuluar të kaluarën. Ne bëjmë gërmime në gjenomin e njeriut.”

Çmimi Nobel 2022 në Fizikë

Fituesit e përbashkët të Çmimit Nobel për Fizikë 2022 ishin Alain Aspect, nga Universite Paris-Saclay dhe École Polytechnique Palaiseau, në Francë; John F Clauser, J.F. Clauser and Associates, Walnut Creek, në Kaliforni, ShBA; dhe Anton Zeilinger, nga Universiteti i Vjenës, Austri.

Çmimi feston punën e tyre në shkencën e informacionit kuantik dhe zbulimet e tyre se si grimcat e padukshme, të tilla si pjesë të vogla të materies, mund të lidhen ose “ngatërrohen” me njëra-tjetrën, edhe kur ato ndahen nga distanca të mëdha.

Clauser zhvilloi teoritë kuantike të paraqitura për herë të parë në vitet 1960 në një eksperiment praktik. Aspekti mbylli një boshllëk në ato teori dhe Zeilinger demonstroi një fenomen të quajtur teleportim kuantik që lejon në mënyrë efektive transmetimin e informacionit në distanca.

Hulumtimi i tyre ka ofruar bazat për shumë aplikime praktike të shkencës kuantike, veçanërisht enkriptimin.

Clauser tha se Nobeli ishte dhënë për punën që ai bëri më shumë se 50 vjet më parë, kur ai ishte vetëm një student i diplomuar.

“Kam shkruar një punim në vitin 1969 duke propozuar të bëj një eksperiment origjinal që testonte themelet e mekanikës kuantike… të gjithë më thanë se isha i çmendur, se do të shkatërroja karrierën time.”

Zeilinger, me seli në Universitetin e Vjenës, tha se i ishte mirënjohës taksapaguesve austriakë dhe evropianë, pasi ata i kanë mundësuar ta vazhdojë punën e tij pavarësisht nga përfitimet e mundshme që mund të ketë.

Alain Aspect, fituesi i tretë i çmimit Nobel në Fizikë, mendon se kuanti “është fantastik”.

“[Kuantumi] ka qenë në rendin e ditës për më shumë se një shekull dhe ka ende shumë mistere, gjëra të çuditshme për të zbuluar në kuantikë. Ajo tregon se kuanti është ende gjallë. Sepse sigurisht që ky çmim sot, për mendimin tim, po parashikon, një… që një ditë do të jetë për teknologjitë kuantike.”

Çmimi Nobel 2022 në Letërsi

Çmimi më i lartë letrar shkoi për autoren franceze Annie Ernaux. Ajo është fituesja e parë grua franceze e Nobelit për letërsinë dhe vetëm gruaja e 17-të ndër 119 laureatet e Nobelit për letërsinë.

Anders Olsson, kryetar i Komitetit të Nobelit për Letërsinë, tha se shkrimi i Ernaux është “i nënshtruar gjatë gjithë procesit të kohës”, duke shtuar se “Askund tjetër fuqia e konventave shoqërore mbi jetën tonë nuk luan një rol kaq të rëndësishëm sa në Les Années”.

Botuar në anglisht në vitin 2008, The Years është quajtur autobiografia e parë kolektive.

Ernaux mbajti një fjalim prekës në Akademinë Nobel: “Është fat i madh që ia dola ta arrij këtë. Çmimi Nobel ende nuk më duket realitet, por është e vërtetë që ndjej se sjell një përgjegjësi të re”, tha ajo.

“Do të luftoj deri në frymën time të fundit që gratë ta kenë të drejtë të zgjedhin të jenë apo të mos jenë nëna. Është e drejtë themelore”.

Çmimi Nobel për Paqe 2022

Çmimi i Nobel i Paqes, që konsiderohet më i rëndësishmi nga të gjithë, dhe i cili dhurohet atyre “që ia kanë dhënë përfitimet më të mëdha njerëzimit”, iu dha Ales Bialiatski, një mbrojtës bjellorus i të drejtave të njeriut; organizata ruse për të drejtat e njeriut Memorial dhe organizata ukrainase për të drejtat e njeriut Qendra për Liritë Civile, e cila ka punuar për të dokumentuar krimet ruse të luftës kundër civilëve ukrainas.

Oleksandra Romantsova, drejtore ekzekutive e Qendrës për Liritë Civile, doli në skenë për të dënuar fuqishëm luftën në Ukrainë dhe qeverinë shtypëse Bjelloruse:

“Mungesa e respektit ndaj të drejtave të njeriut herët a vonë na çoi drejt luftës. Lukashenko dhe Putin, i gjithë regjimi dhe të gjithë njerëzit që kryejnë krime lufte me duart e tyre kundër njerëzimit duhet të ndëshkohen”, tha ajo.

Ales Bialiatski është aktualisht në burg, por njohja e tij megjithatë u duartrokit.  “Ales Bialiatski ka më shumë se një vit që ndodhet në burg dhe po vuan shumë në qelitë e dënimit në burg. Por ka mijëra njerëz të tjerë që janë arrestuar për shkak të pikëpamjeve të tyre politike”, tha Sviatlana Tsikhanouskaya./Katror.info