Shkencëtarët kanë bërë zgjedhjen e tyre të 10 arritjeve më të mëdha gjatë vitit 2023, dhe ato variojnë nga njohuritë mbi origjinën dhe zbulimet njerëzore në Hënë, te lulëzimi i inteligjencës artificiale dhe parandalimi i pasojave të reja të ngrohjes globale, raporton Guardian.
Ndërsa miliarderët perëndimorë dërguan raketa në hapësirë që shpesh dështuan, shkencëtarët indianë arritën një sukses historik në vitin 2023 me misionin Chandrayaan-3, i pari që arriti në polin jugor të Hënës, një zonë e pasur me rezervuarë të mundshëm të ujit të ngrirë.
I nisur në korrik, për 75 milionë dollarë, ky mision tregoi se India është një lojtar i rëndësishëm në kërkimet hapësinore me kosto dukshëm më të ulëta se vendet e tjera, thekson Halli Gomez, profesor i astrofizikës në Universitetin e Cardiff-it.
Mundesh me e lexu edhe…
Ajo vuri në dukje se në të njëjtin muaj, Kina gjithashtu bëri përparim me lëshimin e Zhuqiue-2, raketa e parë në botë që përdor metan të lëngshëm me oksigjen si shtytës për të fluturuar me sukses në orbitë, duke shënuar një përparim të madh në teknologjinë e fundit të dominuar më parë nga US SpaceX dhe Blue Origin.
Viti i kaluar ka shënuar një pikë kthese në teknologji, me inteligjencën artificiale (AI) duke u bërë temë”kryesore”, veçanërisht falë softuerëve si Chat ji-pi-ti dhe modeleve të ngjashme gjuhësore në shkallë të gjerë, sipas Michael Wooldridge, një profesor i shkencave kompjuterike në Universitetin e Oksfordit. Këto sisteme të inteligjencës artificiale, të cilat u bënë virale në vitin 2023 pasi u shpallën në fund të 2022, i impresionuan përdoruesit me cilësinë e tyre të avancuar dhe njohuritë e gjera.
Pavarësisht nënvlerësimit fillestar nga industria e teknologjisë, Cheetah është bërë një lider tregu në teknologjinë gjeneruese të AI, tha Wooldridge. Në mars 2023, dy maturantë nga New Orleans njoftuan se kishin vërtetuar teoremën e Pitagorës duke përdorur trigonometrinë, të cilën akademikët e kishin konsideruar të pamundur për dy mijëvjeçarë, dhe kjo u veçua si historia e tyre domethënëse shkencore nga Neera Chamberlain, presidente e Shoqatës Matematikore.
Calcea Johnson dhe Ne’Kia Jackson, studentë në Akademinë e Shën Marisë, prezantuan gjetjet e tyre në takimin gjashtëmujor të Shoqatës Matematikore Amerikane në Gjeorgji. Kontributi i tyre është i rëndësishëm sepse në vitin 1940 kishte pretendime se teorema e Pitagorës nuk mund të vërtetohej me metoda trigonometrike.
Kjo punë jo vetëm që demonstron kreativitet dhe aftësi matematikore, por gjithashtu hedh poshtë paragjykimet për aftësitë matematikore të vajzave, të cilat më parë ishin vënë në pikëpyetje, sipas Chamberlain. Adam Rutherford, shkrimtar, prezantues televiziv dhe pedagog i gjenetikës në Universitetin e Londrës, veçoi si një arritje të rëndësishme shkencore në vitin 2023 studimin e fundit nga Sara Tishkoff, i cili zbuloi gjurmë të ADN-së së Neandertalit tek afrikanët modernë.
Homo sapiens, specia njerëzore, e ka origjinën në Afrikë, ku pjesa më e madhe e evolucionit tonë ka ndodhur gjatë gjysmë milioni viteve të fundit. Pushtimi i pjesës tjetër të botës filloi kur një numër i vogël njerëzish u larguan nga Afrika në 100,000 vitet e fundit, dhe tradicionalisht, kuptimi ynë për rrugët e migrimit njerëzor është bazuar në fosilet. Studimi i kësaj shkencëtare nga Universiteti i Pensilvanisë, i cili u fokusua në analizën e ADN-së, sugjeron se Homo sapiens u largua nga Afrika disa herë, duke filluar 250,000 vjet më parë, që është më herët nga sa mendohej.
Ky zbulim, i cili vjen nga studimi i gjenomit të njerëzve afrikanë, një qasje që më parë është anashkaluar shpesh, lejon një kuptim më të thellë të historisë sonë kolektive, sipas Rutherford. Sipas mendimit të Hannah Cloke, profesoreshë e hidrologjisë në Universitetin e Reading, është e rëndësishme të theksohet se viti 2023 do të regjistrohet si viti më i ngrohtë në histori dhe se rekordi i mëparshëm nga viti 2016 u tejkalua.
Ajo thekson se ndikimet e ngrohjes globale janë gjithnjë e më të dukshme, me ngjarje katastrofike si përmbytjet në Libi që morën mbi 10,000 jetë, zjarret në Greqi dhe Kanada, si dhe ciklonet tropikale shkatërruese në Afrikën Lindore.
Cloke foli për përparimin që po bëhet për të adresuar këto çështje, të tilla si gjenerimi energjisë së gjelbër në Britani dhe përdorimi i teknologjisë AI për parashikime më të avancuara të klimës, dhe sateliti SWOT i NASA-s, i cili është i përfshirë në monitorimin e burimeve ujore të Tokës, mund të ndihmojë në parandalimin e një fatkeqësie në të ardhmen.
Sipas Anne Phoenix, profesoreshë e studimeve psikosociale në Universitetin e Londrës, një arritje e rëndësishme shkencore në vitin 2023 është prezantimi i terapive të reja bioteknologjike për trajtimin e sëmundjes drapërocitare dhe beta-talasemisë.
Një trajtim mjekësor duke përdorur të ashtuquajturën teknologji të redaktimit të gjeneve CRISPR është miratuar në Mbretërinë e Bashkuar dhe SHBA, dhe përdor një lloj teknologjie të re të modifikimit të gjenomit, duke sinjalizuar një përparim inovativ në fushën e terapisë gjenetike.
Sëmundja e qelizave drapër dhe beta-talasemia janë një grup i çrregullimeve të trashëguara të gjakut që prekin më shpesh njerëzit me origjinë afrikane, mesdhetare, të Lindjes së Mesme dhe Azisë Jugore, dhe terapia ka treguar rezultate premtuese në lehtësimin e simptomave dhe reduktimin e nevojës për transfuzion gjaku në këto raste të talasemisë. Obeziteti, i cili po bëhet më vdekjeprurës sesa kequshqyerja, ka nxitur zhvillimin e ilaçeve si stimuluesit e receptorit peptid GLP-1, duke përfshirë Vegovi, që ulin nivelet e glukozës në gjak, sipas Ijeyoma F. Ichegbi, profesor i nanoshkencës farmaceutikenë Universitetin e Londrës, është e arritura shkencore që shënoi këtë vit.
Ilaçi i ri përdoret në trajtimin e obezitetit dhe merret një herë në javë dhe personat që e përdorin raportojnë se ndihen të ngopur, ndaj hanë më pak dhe kështu humbin peshë. Një stuhi e vërtetë u krijua në botën e shkencës kur, në korrik, një ekip shkencëtarësh të Koresë së Jugut njoftuan se kishin arritur të bënin superpërçuesin LK-99, i cili punon në temperaturën e dhomës dhe nën presionin atmosferik, tha Saiful Islam, një profesor i kimisë në Universitetin e Oksfordit.
Ndërsa disa e quajtën menjëherë zbulimi i shekullit, sepse superpërçuesit që mund të punojnë jashtë laboratorit dhe pa nevojën për ftohje do të çonin në një revolucion të ri industrial, ai u prit me skepticizëm nga shumë në komunitetin shkencor. Deri në fund të gushtit, laboratorët kryesorë nuk kishin arritur të përsërisin rezultatet e shkencëtarëve të Koresë së Jugut dhe konsensusi aktual është se nuk ka prova të mjaftueshme për gjetjet kryesore të superpërçueshmërisë në temperaturën e dhomës.
Edhe nëse vetë LK-99 nuk është “grali i shenjtë” që kërkojnë shkencëtarët, ai mund të jetë një material interesant më vete, duke hapur mundësi për kërkimin e superpërçuesve në temperaturën e dhomës në mënyra të reja dhe të papritura.
Joana Bagnijevska, profesoreshë e shkencave mjedisore në Universitetin Brunel, theksoi se në vitin 2023 u vendos një rekord famëkeq sa i përket mjedisit dhe se përveç ngrohjes globale, po ndodh edhe një fatkeqësi tjetër mjedisore: humbja e shpejtë e kafshëve të egra. Sipas shkencëtares, kriza e biodiversitetit, pavarësisht urgjencës së saj, merr shumë më pak vëmendje mediatike në krahasim me krizën klimatike.
Një nga hulumtimet kryesore të këtij viti fokusohet në rënien e numrit të shpendëve në Evropë, ku në 40 vitet e fundit është shënuar një rënie prej 550 milionë zogjsh. Shkaku kryesor i kësaj uljeje, sipas studimit të ekipit kërkimor të drejtuar nga Stanislas Rigal, është intensifikimi i bujqësisë, veçanërisht përdorimi i shtuar i pesticideve dhe plehrave artificiale që dëmtojnë shëndetin e shpendëve.
Ky lloj hulumtimi është vendimtar për formimin e vendimeve dhe prioriteteve politike, theksoi Bagnijevska.
Në qershor, u publikuan dokumente që përshkruanin zhvillimin e modeleve që krijojnë struktura të ngjashme me embrionet e hershme njerëzore nga qelizat burimore pluripotente dhe sipas shkencëtarit britanik Robin Lowell Badge, ky është zbulimi që shënoi vitin 2023.
Ajo ka tërhequr vëmendjen e konsiderueshme të mediave për shkak të potencialit të modeleve të embrioneve të bazuara në qeliza staminale si një alternativë ndaj kërkimit mbi embrionet e vërteta njerëzore. Ato modele, të cilat kanë një shkallë suksesi eksperimental prej 1 për qind, mund të ofrojnë njohuri mbi zhvillimin njerëzor dhe të ndihmojnë në zgjidhjen e problemeve që lidhen me sëmundjet kongjenitale, abortin dhe dështimet e IVF.
Megjithatë, aktualisht këto modele janë larg nga ekuivalenti i embrioneve reale njerëzore dhe nuk do të ishte etike, ligjore dhe ndoshta e mundur të çonin në shtatzëni me to, sipas Lowell-Badge, i cili hulumton zhvillimin e embrionit në Institutin Francis Crick./Katror.info
Përgatiti:
