Vilet e zemërimit e John Steinback – kryevepër që krijoi zhanre muzikore

Në vitin 1940 Woody Guthrie kantautor nga Oklahoma realizoi albumin “Dust Bowl Balads” (Baladat në tas pluhuri), një koleksion këngësh që flisnin për vështirësitë e “Depresionit të Madh” (Kriza e madhe ekonomike botërore e viteve 30-a) në Amerikën e atëhershme përmes syve të fermerëve dhe punëtorëve të dëbuar nga Oklahoma, të njohur në Kaliforni me emër pezhorativ si “Okies”.

Frymëzuar nga romani i John Steinback “The Grapes Of Wrath” (Vilet e zemërimit) dhe më vonë adaptimi filmik i John Ford-it të “The Grapes of Wrath”, muzika e Guthrie u bë e njohur jo vetëm në mesin e fermerëve migrantë që po kërkonin një zë në një Kaliforni të panjohur, por edhe midis të tjerëve që simpatizonin ideologjinë dhe përdorimin e tij të majtë  dhe muzikës folk si një thirrje për njerëzit për të bërë një ndryshim në shoqërinë e tyre.

Mesazhet në këngët e Guthrie çuan në rritjen e “këngëve të protestës” në Amerikë, një traditë që është ende e njohur sot.

Woody Guthrie i cili asokohe e mbante mbishkrimin “This Machine Kills Fashists”, (Ky instrumet vret fashistët) dhe mandej artistët si Bob Dylan dhe Bruce Springsteen kanë përdorur figura si Tom Joad, personazhi kryesor i romanit, si dhe personazhe të tjerë të ngjashëm, në këngët e tyre për të krijuar një zë të njohur me të cilin audienca e tyre mund të identifikohet.

Edhe pse shfaqja e muzikës rock errësoi folkin si zhanër tradicional i protestës (dhe më vonë, hip hop), figura mitike e Tom Joad si një hero i klasës punëtore jeton ende sot.

Në vitet ’30-ta, një përqindje e madhe e fermerëve qiramarrës të, tokës në Oklahoma dhe disa nga shtetet përreth e kishin gjithnjë e më të vështirë për të përballuar jetesën për shkak të disa sezoneve të korrjes së keqe. Ata humbën gjithçka çka kishin.

Në një varfëri që u gjetën papritmas ata vendosen të emigrojnë në Kaliforni për të bërë një jetë më të mirë atje. John Steinbeck, një gazetar në atë kohë, e mori këtë histori dhe e zbukuroi atë në romanin e tij “Vilet e zemërimit”. Libri u bë aq popullor sa trashëgimia e qëndrueshme e migrimit të Okie në kujtesën publike është në fakt versioni i librit, dhe jo domosdoshmërisht nga historitë e vërteta.

Në versionin e Steinbeck, stuhitë e pluhurit dhe mbylljet e bankave bëjnë që pronarët e tokave të dëbojnë fermerët qiramarrës me pak paralajmërim. I rrëzojnë shtëpitë e tyre dhe i detyrojnë të largohen shpesh herë me dhunë me ndihmën e autoriteteve. Familje të tëra fermerësh qiramarrës u nisën për në Kaliforni. Kur arritën në Kaliforni, ata u përballën me varfëri ekstreme, brutalitet policor dhe akoma më shumë vështirësi, dhe libri përfundon me një shënim të zymtë.

Steinbeck ilustron përvojat e Okies në një familje – Joads. Fillimisht duke u nisur si një familje e tërë e zgjeruar, ata rrugës vuajnë vdekjen e gjyshes dhe gjyshit, dhe në fund të romanit është e qartë se Tom Joad, djali i madh, është bërë kreu i familjes dhe një hero i njerëzve. Tom Joad është një burrë i ri, i fortë, punëtor, i cili është i gatshëm t’i rezistojë autoritetit dhe të jetë kampion i klasës punëtore, dhe Steinbeck sugjeron që edhe pas vdekjes ai do të jetë aty kur të jetë i nevojshëm nga njerëzit: “Kudo që do të jetë një luftë për të uritur, më kërko dhe aty do të me gjesh” i thotë Tom Joad nënës së tij në fund të romanit.

Mbi këtë mit Woody Guthrie ndërtoi për herë të parë muzikën e tij. Si një vendas Oklahoman, ai e përafroi veten me vizionin e Steinbeck për përvojën e migrantëve.

Ai regjistroi trembëdhjetë këngë të gjitha lidhur me migrimin e Okie, tekstet e tij flisnin për shtëpinë e humbur, si dhe për përpjekjen për t’u vendosur dhe mbijetuar në Kaliforni.

Këngët ishin të njohura në mesin e mërgimtarëve, pasi identifikoheshin lehtësisht me kuptimet dhe idetë që përmbante muzika. Në të vërtetë, ishte imazhi Okie që Guthrie krijoi në këngët e tij më shumë sesa realitetet aktuale të jetës së emigrantëve me të cilët njerëzit lidheshin, dhe ishte përmes aftësisë së muzikës për të krijuar një emërues të përbashkët që u formua identiteti Okie.

Megjithatë, këngët ishin më shumë se thjesht kujtime të “ditëve të mira”. Muzika Folk trajtoi diskriminimin dhe shtypjen me të cilën përballej populli dhe e ktheu atë në një mesazh politik. Në të vërtetë, Guthrie e shihte qëllimin e këngëve popullore si politik dhe një shans për të shprehur kërkesën për të drejta. Në një referencë të drejtpërdrejtë ndaj romanit të John Steinbeck, Guthrie regjistroi këngën “Tom Joad” në të cilën ai gjurmon rrëfimin e personazhit kryesor  dhe predikuesit, dhe parafrazon fjalimin e famshëm të Tomit:

“Kudo që fëmijët e vegjël janë të uritur dhe qajnë

Kudo që njerëzit nuk janë të lirë…

Aty do të jem”.

Guthre në këtë këngë kombinoi vlerat tradicionale të moralit, familjes dhe fesë me idenë e veprimit kolektiv dhe të drejtave civile.

Edhe pse rrethanat kishin ndryshuar gjatë dekadave, muzika Folk gjen një vend të ri dhe audienca të reja duke rregulluar disa nga përfaqësimet e tij në përputhje me rrethanat e reja. Kështu, aftësia e muzikës Folk për të siguruar një zë për të privuarit e të drejtës nënkuptonte që ajo tani mund të përdorej për të treguar histori të tjera, dhe kjo e sjell në skenë Bob Dylanin i cili gjithë zhanrin e ngrit në lartësira mitike dhe e globalizon stilin e këngëve të protestave.

Edhe pse nuk i referohej drejtpërdrejt Tom Joad-it në këngët e tij, Bob Dylan me vetëdije modeloi stilin e tij të hershëm në Woody Guthrie – në pamje dhe në tingull dhe pikërisht gjatë pjesës të hershme të karrierës së tij, Dylan shkroi këngën “Song to Woody” (Kënga për Woody ) të cilin edhe e viziton në spital në New Jersey para vdekjes së tij.

Duke e identifikuar veten brenda traditës së muzikës popullore, edhe pse “Folk music d.m.th muzikë poullore, ajo nuk mbeti muzikë popullore amerikane.

Dylan arriti te një audiencë mbarë botërore, të vendosur, dhe t’i ekspozojë ata ndaj formave të reja të protestës politike dhe dha drejtim të ri për aktivistët që luftojnë për të drejtat, civile ua dha zërin që dëgjohej.

Këto janë pikërisht gjërat që mitiku Tom Joad u shpreh në librin e Steinbeck dhe këngët e Guthrie. Dylan e mbajti me sukses traditën dhe e zbatoi atë në çështje më bashkëkohore. Termi Folk music u shndërrua në një zhanër të ri mbarë botëror.

Merita e Dylanit në ringjalljen e këngës së protestës është e rëndësishme edhe për shkak të zhvillimit të rock ‘n roll-it. Edhe pse tre albumet e tij të para ishin të vendosura drejtpërdrejt në zhanrin e muzikës folk, Dylan u bë i famshëm më vonë në karrierën e tij pasi muzika rock u rrit në popullaritet.

Aftësia e Dylanit për të rikrijuar veten e ka lejuar atë të mbetet kantautori më pjellor i Amerikës të shekullit XX, dhe si i tillë ai ka mbajtur traditën e protestës, duke ndikuar në muzikantë të rinj.

Homazhi i tij ndaj Woody Guthrie ka mbajtur mitin në mendjet e brezit të tij dhe ka ndihmuar në rikontekstualizimin e traditës së muzikës folk dhe këngës proteste në një mjedis modern.

Në vitet tetëdhjetë, muzika protestuese ishte e gjallë në Amerikë. Me zhgënjimin në administratën e Reagan-it në mandatin e dytë të presidencës së tij, disa artistë iu drejtuan traditës së muzikës folk për përgjigje. Dështimi i ëndrrës amerikane do të thoshte që njerëzit kishin nevojë për një figurë të Tom Joad. Një muzikant që e kapi më së miri këtë ide ishte Bruce Springsteen, albumi i të cilit Born in the U.S.A “provoi të ishte rrufeja për zërat e mospajtimit”.

Springsteen përdori personazhe si veterani i Vietnamit në këngën “Born in the USA”. Ironia me këtë këngë është se shumë dëgjues keqinterpretuan vargjet e fuqishme “Kam lindur në SHBA” si një pjesë krenare e patriotizmit amerikan – kur në realitet Springsteen kishte menduar diçka krejt ndryshe. Siç argumenton autori i shumë librave mbi kulturën moderne, Jim Cullen, “Është një lloj krenarie e lindur nga dështimi, një krenari që vjen nga pranimi i barrës së historisë”.

Sido që të ishte interpretimi i hitit më të njohur të Springsteen, ai nuk e dëmtoi reputacionin e tij si një kompozitor proteste dhe në 1995 ai publikoi albumin e tij të katërmbëdhjetë puro folk “The Ghost of Tom Joad” (Shpirti i Tom Joadit). Në të, Springsteen përdor figurën e njohur të Steinbeck-ut në mënyrë rigoroze versionin e John Ford-it, dhe e kthen atë në një personazh bashkëkohor.

Kënga hapet me burra që ecin përgjatë shinave hekurudhore, ndërsa helikopterët e patrullës së autostradës fluturojnë sipër. Ndërsa Tom Joad origjinal ishte një jugor i bardhë i varfër, personazhi këtu është nga jugperëndimi, dhe si vepra tjetër e Springsteen, jo domosdoshmërish i bardhë.

Ndërsa Tom Joad u bë një hero gjatë “Depresionit të Madh”, ky personazh përballet me “Rendin e Ri Botëror”.

Është e qartë të shihet se si karakterizimi i Springsteen i jep këngës një zë të rëndësishëm, modern, ndërsa e lidh atë me linjën e gjakut të së kaluarës. Ai përdor një personazh të lidhur me “Dust Bowl” të viteve 1930 për të folur për racizmin, emigracionin ilegal, diskriminimin dhe trazirat ekonomike të viteve nëntëdhjetë. Një tjetër këngë nga ky album, “Across the Border” (Përtej kufirit) gjithashtu përmbledh ndjenjën e migrimit të familjes Joad teksa ata kërkojnë shpresë në Kaliforni.

Por askund nuk është më evidente që figura mitike e Tom Joad ka duruar ndryshimin e klimës shoqërore dhe politike të Amerikës, dhe megjithatë ka mbetur një simbol i domosdoshëm dhe i rëndësishëm i unitetit dhe shpresës mes njerëzve të thjeshtë anembanë vendit, sesa te albumi “Ghost Of Tom Joad”

Fakti që të gjitha këto versione të historisë së Joads dhe familjeve të tjera migrante nga halli dhe varfëria, hynë në ndërgjegjen popullore ndihmoi në ndërtimin e mitit në mendjet e njerëzve, të cilët e lidhën konceptin ose idenë e Tom Joad me të qenit hero i njerëzve është edhe për shkak se muzikantët e zhanrit folk dhe protestës kanë qenë në gjendje ta përshtatin këtë koncept të personazhit me kohën e tyre që miti ka vazhduar gjatë gjithë viteve. Edhe me rritjen e muzikës rock, muzikantët e protestës ishin në gjendje të mbanin një karakter tradicionalisht të orientuar nga folklori dhe ta bënin atë të rëndësishëm për audiencën e tyre.

Grupe të tilla si Rage Against The Machine, një grup rap-metal nga vitet 1990, tekstet e së cilës ishin shumë politike, mbajtën flamurin e muzikës protestuese në këtë zhanër të ri dhe sollën me vete stile dhe simbole të ngjashme narrative.

Shembulli më i dukshëm i kësaj është në albumin e tyre të vitit 2000, “Renegades”, në të cilin ata kanë përpunuar versionin  e tyre të “The Ghost of Tom Joad” të Springsteen – duke krijuar një version shumë më të rëndë të origjinalit duke ekspozuar figurën mitike të Joad, ndoshta politikisht- te një audiencë të radikalizuar.

Në albumin “High Hopes” (Shpresat e mëdha) më 2014, Springsteen ka regjistruar një version të ri të këngës – versioni origjinal i vitit 1995 u forcua në një kontekst më të gjërë muzikor me kitaristin e Rage Against The Machine, Tom Morello, që i bashkohet grupit E Street Band të Springsteenit për këtë album. Versioni i ri i këngës është më i fortë dhe më i rëndë, dhe sërish merr një kuptim të ri në shekullin XXI pas “Great Recession” (Recesioni i madh), në vend “Great Depression” i viteve 1930-a dhe i tërë konteksti i epokës.

Folk zhanri gjat viteve 60 u pat përhapur me shpejtësi maramendëse në gjithë globin. Mjaftonte një solist, soliste ose grup muzicientësh me kitara akustike që fjalët dhe idetë e tyre të kishin fuqi më të madhe se sa recitimi i rëndomtë.

Dolën nënzhanret, Rock folk, Metal folk, Indie, folk etj.

“Këngët e protestës” (Protest songs) me një histori më të vjetër se folku depërtuan thuajse në çdo zhanër dhe me kohë prekën çdo temë.

Të gjitha lëvizjet shoqërore kanë marrë fuqi të shtuar nëpërmjet këngës: lëvizjet kundër ndalesave të ndryshme, e drejta e votës së grave, lëvizja e të drejtës për punë, lëvizja për të drejtat e njeriut, të drejtat civile, lëvizja e të drejtave të popujve nativ, të drejtat e aftësisë së kufizuar, lëvizjet kundër luftës, lëvizja dhe kundërkultura e viteve 1960, riatdhesimi i artit, të drejtat e abortit, lëvizja feministe, revolucioni seksual, lëvizja për të drejtat e LGBT, lëvizja për të drejtat e kafshëve, vegjetarianizmi dhe veganizmi, të drejtat e armëve, legalizimi i marihuanës e deri te ambientalizmi.

Nuk ka solist ose grup të famshëm që në veprimtarinë e tyre nuk e ka së paku një hit këngë me elemente folk dhe proteste.

“Protest songs” (Këngët proteste) gjatë viteve të ‘60-ta dhe ’70-ta si zhanër u përhapën edhe në ish bllokun komunist, sidomos në Çekosllovakinë e atëhershme, Bjellorusi dhe Poloni, por edhe në ish – Bashkimin Sovjetik.

Shumica e performuesve atje ishin të ndjekur nga sistemi kështu që veprimtaria e tyre kalonte në një lloj disidence. Në Kosovë vëllezërit Bardhosh dhe Jusuf Gërvalla me disa këngë (“Ku je njeri” dhe “Do të kthehem nënë”) e patën kapur notën e revoltës dhe proteste në stilin Folk.

Ishte rrugë e gjatë e Tom Joad nga “Vilet e zemërimit” i letërsisë nga nobelisti John Steinback, te kantatutori Woody Guthrie, nobelisti tjetër Bob Dylan e deri te Tom Joad muzikor i Bruce Springsteen, rrugë pa të cilën gati gjysma e muzikës që e njohim sot nuk do të ishte e tillë çfarë është tani./Katror.info