Pavijoni i Republikës së Kosovës në edicionin e 19-të të Ekspozitës Ndërkombëtare të Arkitekturës në Bienalen e Arkitekturës në Venecia 2025 do të paraqesë ekspozitën “Lulebora nuk çel më”, një eksplorim ndjesor i transformimeve ekologjike dhe peizazheve në ndryshim në Kosovë.
Ekspozita është kuruar nga arkitektja, dizajnerja ndërdisiplinare dhe hulumtuesja Erzë Dinarama. Shkëputja e marrëdhënieve ekologjike dhe sistemeve të dijes së mishëruar nën trysninë e klimës, si dhe format e reja të ndërtimit të kuptimit që lindin në zona të ndërmjetme të pasigurisë, eksplorohen në Ndërthurjet në Shfaqje – një hulumtim ndijor mbi këputjen dhe riformësimin e peizazheve në ndryshim të Kosovës, shkruan World Architecture, përcjell Katror.info.
I bazuar në punë kërkimore në terren me bujq në mbarë Kosovën, projekti eksploron një peizazh në tranzicion, ku kultura të reja si fiqtë dhe kivit marrin rrënjë, ndërsa ato tradicionale si gruri, specat, rrushi dhe kamomili përballen me vështirësi. Ky ndryshim bujqësor zbërthen brishtësinë e formave të lokalizuara të dijes dhe nevojën për riadaptim, duke simbolizuar një këputje më të gjerë njohëse—dobësimin e sinjaleve ndijore dhe treguesve sezonalë nga të cilët bujqit janë varur për dekada.
Mundesh me e lexu edhe…
Përmes elementeve ndjesorë-materialë që modelet parashikuese kanë vështirësi t’i përfshijnë—si toka dhe aromat e këtij peizazhi të paparashikueshëm—ekspozita sjell në jetë konfliktet ekologjike të kohës sonë. Dyshemeja e pavijonit është e mbuluar me toka të ndryshme nga dy fushat kryesore të Kosovës: që nga shtresat e lehta, të pasura me minerale, që pasqyrojnë shtresa më të thella gjeologjike, e deri tek dheu i errët dhe pjellor, duke nxjerrë në pah kufizimet e natyrshme dhe potencialin për përshtatje në një terren që ndryshon.
Bujqit vërejnë se sjellja e tokës ndryshon sipas sezonit dhe vendit, duke ndikuar se çfarë dhe kur mund të mbillet. Toka nuk është një masë statike; ajo është pjesëmarrëse aktive në “bëhjen” ekologjike, duke lënë pas tregues dinamikë të ndryshimeve që janë të vështirë për t’u matur.
Në thelb të pavijonit qëndron kalendari i tij ndijor i marrëdhënieve, i cili përdor erën—ndjesinë tonë më personale dhe të paprekshme—për të përcjellë ciklet e reja bujqësore. Ky kalendar aromash nuk është i ndërtuar mbi data fikse, por mbi pragje ekologjike—momente që vetë fermerët i përcaktojnë si vendimtare për ciklet jetësore të kulturave më të rëndësishme.
Tregimet për kulturat që po zhduken, lulëzimet e vonuara dhe ekologjitë në shfaqje marrin kuptim përmes çdo arome, e cila shërben si një nyje kohore në një ritëm ndryshimi të ndërtuar mbi përjetimet e mishëruara të fermerëve. Kjo e dëshmon natyrën jashtëzakonisht lokale të dijes së mishëruar, edhe kur ajo rrëshqet drejt formave të reja. Në këtë kuptim, këputja bëhet një hapësirë për riformësim, po aq sa është një simbol humbjeje.
Për të mundur të lundrojmë në një botë që është në ndryshim të vazhdueshëm, Ndërthurjet në Shfaqje na fton të qëndrojmë pranë atyre gjërave që nuk mund të përshkruhen apo maten plotësisht—të dëgjojmë, të nuhasim, të ndjejmë.
Projekti Ndërthurjet në Shfaqje përfshin gjithashtu një platformë online, e cila e shtrin hulumtimin përtej hapësirës fizike të pavijonit. Kjo faqe interneti ofron një mjet dinamik për eksplorim, duke e ftuar vizitorin në shtresëzime të ndryshme të temave që trajton ekspozita.
Pas hapjes zyrtare të pavijonit, do të botohet një përmbledhje që përfshin ese, reflektime nga terreni, komente kritike dhe shqyrtime tekstuale, të cilat e thellojnë më tej kërkimin dhe peizazhin imagjinativ që ai ngjall.
Erzë Dinarama është arkitekte, dizajnere ndërdisiplinore dhe kërkimtare, puna e së cilës integron urbanizmin, arkitekturën e peizazhit dhe ekologjinë për të adresuar sfidat mjedisore përmes dizajnit dhe kërkimit estetik. Ajo ka studiuar në institucione të njohura si Politekniku i Milanos, ETH Zyrih dhe Universiteti Polis, dhe ka paraqitur kërkimin e saj në konferenca të tilla si Acadia dhe eCAADe.
Republika e Kosovës merr pjesë në Ekspozitën Ndërkombëtare të Arkitekturës – La Biennale di Venezia me pavijonin e saj kombëtar që nga viti 2012. Prezentimet e kaluara përfshinin punë të autorëve si Përparim Rama (2012), Gëzim Paçarizi (2014), Eliza Hoxha (2018), Maksut Vezgishi (2021) dhe Polikesen Qorri–Dragaj (2023)./Katror.info
Përgatiti:
