Populli rom filloi migrimin e tij drejt perëndimit nga nënkontinenti indian pothuajse një mijë vjet më parë. Gjatë udhëtimit, muzika dhe kultura e tyre përvetësuan ndikime persiane, turke dhe të Lindjes së Mesme, ndërkohë që ata vetë ushtruan ndikim mbi kulturat e këtyre trevave, veçanërisht në muzikë. Me të gjitha këto ndikime, ata u vendosën fillimisht në Ballkan, më pas në pjesë të ndryshme të Evropës dhe, përfundimisht, në mbarë botën.
Kudo që kanë shkuar, u janë thënë emra të ndryshëm, varësisht nga gjuha ose nga supozimi për prejardhjen e tyre. Në Angli i kanë quajtur “Gypsy”, duke menduar se vijnë nga Egjipti; në Francë dhe Portugali u kanë thënë “Gitanos” ose “Manouche”; në Spanjë, “Cale”, por edhe “Gitanos”, një sinonim për Egjipt. Shpesh, vetë janë deklaruar si të tillë për të përfituar trajtim më të mirë nga vendasit. Po ashtu, “Cale” ose “Travellers” (Udhëtarët) u përdoren edhe në Irlandë, Skoci ose Uells. “Cigan” përdoret në gjuhët sllave, “Zigeuner” në gjermanisht dhe “Tzigane” në frëngjisht; edhe këto emërtime lidhen me Egjiptin. Ekzistojnë shumë terma të tjerë për t’iu referuar popullit rom në gjuhë të ndryshme evropiane. Emërtimi “Rom” është ai i përbashkët.
Gjuha rome bën pjesë në familjen e gjuhëve indo-evropiane, konkretisht në degën indo-ariane. Ajo ka paraardhës të përbashkët me sanskritishten dhe me gjuhë të tjera indiane, si hindishtja, urduja dhe punjabia. Për një kohë të gjatë, gjuha rome është transmetuar vetëm gojarisht. Shumica e folësve të saj janë gjithashtu shumëgjuhësh, pasi flasin edhe gjuhën e popullsisë shumicë në vendbanimet ku jetojnë.
Mundesh me e lexu edhe…
Disa prej dialekteve më të njohura janë romani vlaksik, romani ballkanik, romani qendror dhe romani nordik. Historia e tyre ka rrënjosur tek komuniteti rom një mënyrë unike dhe të fuqishme për të shprehur, veçanërisht në muzikë, si lumturinë, ashtu edhe pikëllimin.
Shekuj më vonë, kompozitorë evropianë dëgjuan një gjuhë muzikore rome, të pasuruar me shkallë të paimagjinuara më parë dhe me një stil melodik improvizues. Ndikimi rom u krijoi mundësinë të zgjeronin fjalorin e tyre muzikor dhe të njihnin një mënyrë jetese që vlerësonte lirinë përtej kufizimeve tradicionale evropiane. Muzika dhe kultura rome kanë ushtruar gjithashtu një ndikim të rëndësishëm në xhazin francez, si dhe në muzikën dhe vallëzimin spanjoll të flamenkos, në Evropën Lindore — nga Hungaria dhe Slovakia deri në Rusi — dhe thuajse në çdo zhanër të muzikave ballkanike.
Kompozitori austriak Joseph Haydn u rrit në fshatrat e Hungarisë Perëndimore, duke i dashur tingujt e violinave rome. Franz Schubert, një njeri që kuptonte shumë mirë një jetë të refuzuar, e përfshiu dhimbjen e tij – dhe të komuniteteve rome – në shumë këngë dhe kompozime për piano. Hector Berlioz dhe Marshi i tij “Rakoczy” pasohen nga Johannes Brahms, i cili u frymëzua nga ndikimi i muzikës rome në një kuartet të hershëm për piano dhe në veprën e tij “Vallet Hungareze”. Rapsoditë e Franz Liszt-it, vallet dhe hulumtimet etnomuzikologjike të Béla Bartók-ut pasqyronin një kuptim të thelluar të kulturës rome. Ritmet rome gjetën vend edhe në Rusi, në kompozimet për violinë të Peter Ilyich Tchaikovsky-t, si dhe në operën e hershme “Aleko” të Sergei Rachmaninoff-it.
Në Hungari, në fillim të shekullit të 19-të, muzikantët romë dolën në ballë të muzikës kombëtare. Gjatë Revolucionit Hungarez të vitit 1848, grupet muzikore rome luanin muzikën e tyre për ushtarët, para dhe pas betejës, për t’i inkurajuar dhe argëtuar. Muzika rome u bë një simbol i lirisë së dëshiruar. Për shkak të popullsisë së konsiderueshme rome në Bullgari, muzika rome është shumë e popullarizuar atje. Një formë e njohur është Chalgamata, e cila luhet kryesisht nga muzikantët romë në Bullgari.
Në vitin 1931, në Moskë u themelua Teatri Romen, një teatër publik rom që përfshinte muzikën dhe vallen rome në shfaqjet teatrale. Zhanri Manele ka origjinën nga pakica rome në Rumani dhe mori ndikimin e tij nga Stambolli. Ky zhanër luhet nga muzikantët romë të njohur si Lăutari që nga fundi i shekullit të 18-të dhe fillimi i shekullit të 19-të. Turbo-folku serb, veçanërisht format e tij të hershme, është shumë i ndikuar nga muzika rome, sidomos në ritmet energjike dhe elementet e instrumenteve frymore, stilet improvizuese dhe natyrën vallëzimi të zhanrit. I gjithë Ballkani mban një trashëgimi të qëndrueshme të muzikës rome, me emra si Ysnija Rexhepova, Shaban Bajramoviç dhe Esma Rexhepova, e cila në vitin 1976 u shpall në Indi mbretëresha e gjithë romëve dhe pati popullaritet të konsiderueshëm ndërkombëtar.
Tallavaja u formua nga pakica rome në Kosovë gjatë viteve 1990. Ky zhanër u përvetësua më vonë edhe nga komuniteti ashkali dhe grupe të tjera në rajon. Tallavaja është e përhapur edhe në Shqipëri dhe ka ndikuar në zhvillimin e zhanreve të tjera muzikore si në Kosovë, ashtu edhe në Shqipëri dhe më gjerë në rajon.
Calé Roma në Spanjë kanë kontribuar ndjeshëm në traditën muzikore andaluziane, të njohur si flamenko. Zhanri shpesh lidhet me popullin rom, pasi u zhvillua brenda pakicës rome, megjithëse bazohet në traditat e muzikës folklorike të Spanjës jugore. Një numër i madh artistësh të famshëm të flamenkos janë romë.
Në Francën e viteve 1930, muzika rome ndikoi në zhvillimin e xhazit francez. Ndërkohë që në Shtetet e Bashkuara komuniteti afroamerikan kishte vendosur xhazin si zhanër kryesor modern dhe kitaristë si Charlie Christian dhe Freddie Green kishin revolucionarizuar rolin e kitarës në xhaz, Evropa kishte një solist virtuoz të kitarës: romin Django Reinhardt. I kufizuar në përdorimin e vetëm të dy gishtave të dorës së majtë, ai arrinte të luante linja të shpejta dhe të përsosura. Django Reinhardt është figura më e rëndësishme e Xhazit Manouche (Gypsy jazz) dhe artisti joamerikan më i njohur i xhazit i të gjitha kohërave.
I lindur në një karvan romësh në Liberchies, Pont-à-Celles, Belgjikë, më 23 janar 1910, Django Reinhardt u rrit i zhytur në traditat muzikore rome. Familja e tij ishte nga komuniteti manush rom nomad francez. Certifikata e lindjes e përmend si “Jean Reinhart”, por ai gjatë gjithë jetës përdori emrin Django. Disa autorë sugjerojnë se nofka “Django” është një term rom që do të thotë “Unë zgjohem”.
Reinhardt u magjeps nga muzika në moshë të re, fillimisht duke luajtur violinë. Në moshën 12-vjeçare, ai mori një banjo-kitarë si dhuratë. Shpejt mësoi vetë të luante, duke imituar gishtat e muzikantëve që shikonte, përfshirë virtuozë vendas të kohës si Jean “Poulette” Castro dhe Auguste “Gusti” Malha, si dhe xhaxhain e tij Guiligou, i cili luante violinë, banjo dhe kitarë. Reinhardt arriti të siguronte jetesën duke luajtur muzikë që në moshën 15-vjeçare, shpesh me vëllain e tij Joseph, në kafene. Në këtë kohë, ai ende nuk kishte filluar të luante xhaz, megjithëse ishte intriguar nga versionet e xhazit të luajtura nga grupet amerikane të emigrantëve, si ai i Billy Arnold.
Reinhardt mori pak arsim formal dhe arriti të fitonte bazat e shkrim-leximit si i rritur. Në moshën 17-vjeç, ai u martua me Florine “Bella” Mayer, një vajzë nga i njëjti vendbanim rom, sipas zakonit rom, megjithëse jo një martesë zyrtare sipas ligjit francez. Vitin pasardhës, ai inçizoi për herë të parë. Në këto regjistrime, të bëra në vitin 1928, Reinhardt luante banjo (në fakt banjo-kitarë), duke shoqëruar fizarmonikët Maurice Alexander, Jean Vaissade dhe Victor Marceau, si dhe këngëtarin Maurice Chaumel. Emri i tij tërhoqi vëmendjen ndërkombëtare, përfshirë udhëheqësin britanik të grupit muzikor Jack Hylton, i cili erdhi në Francë vetëm për ta dëgjuar të luante. Hylton i ofroi menjëherë një punë, dhe Reinhardt e pranoi.
Por para se të kishte një mundësi për të filluar me grupin, Reinhardt gati vdiq. Natën e 2 nëntorit 1928, ai po shkonte të flinte në karrocën që ai dhe gruaja e tij ndanin në karvan, kur rrëzoi një qiri. Karroca u përfshi nga flakët. Çifti shpëtoi, por Reinhardt pësoi djegie të shumta në gjysmën e trupit të tij. Gjatë shtrimit në spital për 18 muaj, mjekët rekomanduan amputimin e këmbës së djathtë të dëmtuar rëndë. Reinhardt refuzoi operacionin dhe, në fund, ishte në gjendje të ecte me ndihmën e një bastuni. Një tjetër kërcënim për muzikën e tij ishte gjendja e dorës së majtë: gishti i katërt dhe gishti i pestë ishin djegur rëndë, dhe mjekët besonin se ai nuk do të luante më kurrë kitarë. Gjatë muajve të rikuperimit, Reinhardt mësoi të luante duke përdorur kryesisht gishtin tregues dhe mesëm të dorës së majtë, ndërsa dy gishtat e dëmtuar i përdorte vetëm për akorde. Me gjithë këtë hendikep dhe vetëm me dy gishta të shëndetshëm, Django arriti të ndryshonte skenën e xhazzit francez dhe evropian.
Nga viti 1934 deri në shpërthimin e Luftës së Dytë Botërore në 1939, Reinhardt, së bashku me Stephane Grappellin, themeloi kvintetin “Quintette du Hot Club de France” në Paris. Ishte një nga grupet e para të xhazit me instrumente me tela, ndërsa Stephane Grappelli njihet si “gjyshi i violinistëve të xhazit”. Ky grup u bë pjesë e skenës më të përgatitur dhe inovative të xhazit evropian të asaj periudhe. Decca Records në Shtetet e Bashkuara publikoi tre incizime të këngëve të Quintette me Reinhardt në kitarë, dhe një tjetër, të kredituar si “Stephane Grappelli & His Hot 4 with Django Reinhardt”, në vitin 1935.
Reinhardt gjithashtu luajti dhe regjistroi me shumë muzikantë amerikanë të xhazit, përfshirë Adelaide Hall, Coleman Hawkins, Benny Carter dhe Rex Stewart. Ai mori pjesë në seanca improvizimi dhe performanca radiofonike me Louis Armstrong. Më vonë në karrierën e tij, Reinhardt luajti me Dizzy Gillespie në Francë.
Në vitin 1938, kvinteti i Reinhardt luajti për mijëra njerëz në një shfaqje “All Star Show”, në auditorin Kilburn State të Londrës. Gjatë performancës, aktori amerikan Eddie Cantor ishte në rreshtin e parë. Kur seti përfundoi, Cantor u ngrit në këmbë, shkoi në skenë dhe puthi dorën e Reinhardt.
Kur shpërtheu Lufta e Dytë Botërore, kvinteti origjinal ishte në turne në Mbretërinë e Bashkuar. Reinhardt u kthye menjëherë në Paris. Ndërsa përpiqej të vazhdonte muzikën, lufta me nazistët i paraqiti Reinhardt pengesa të mëdha, pasi ishte muzikant rom. Që nga viti 1933, romët në Gjermani u ndaluan të jetonin në qytete, u grumbulluan në kampe dhe u sterilizuan sistematikisht. Ata detyroheshin të mbanin një trekëndësh të kaftë të qepur mbi gjoks, ngjashëm me trekëndëshin rozë që mbanin homoseksualët dhe yllin e Davidit që mbanin hebrenjtë. Gjatë luftës, romët u vranë masivisht.
Përveç interesit në rritje, shumë muzikantë amerikanë që luanin xhaz në Paris ishin rikthyer në SHBA në fillim të luftës, duke lënë më shumë punë për muzikantët francezë. Reinhardt ishte muzikanti më i famshëm i xhazit në Evropë në atë kohë, duke punuar vazhdimisht gjatë viteve të para të luftës, megjithëse gjithmonë nën kërcënim.
Reinhardt zgjeroi horizontet e tij muzikore gjatë kësaj periudhe. Duke përdorur një sistem të hershëm të amplifikimit, ai ishte në gjendje të punonte më shumë në formatin e një big-bande, në ansamble të mëdha me seksione kornash. Ai gjithashtu eksperimentoi me kompozimin klasik, duke shkruar një Meshë për Romët dhe një simfoni. Duke qenë se nuk dinte të lexonte muzikë, Reinhardt punonte me një asistent për të shënuar atë që improvizonte. Pjesa e tij moderniste “Rythme Futur” ishte gjithashtu e synuar të ishte e pranueshme për nazistët.
Përpjekja e parë e Reinhardt-it për t’u arratisur nga Franca e okupuar përfundoi me kapjen e tij. Fatmirësisht për të, një gjerman dashamirës i jazz-it, oficer i Luftwaffes Dietrich Schulz-Köhn, i lejoi të kthehej në Paris. Reinhardt bëri një përpjekje të dytë disa ditë më vonë, por u ndalua në mesnatë nga rojet kufitare zvicerane, të cilët e detyruan të kthehej përsëri në Paris.
Një nga këngët e tij, “Nuages” (Retë) e vitit 1940, u bë një himn jozyrtar në Paris për të shprehur shpresën për çlirimin. Gjatë një koncerti në Salle Pleyel, popullariteti i këngës ishte aq i madh sa që publiku e bëri të luante tre herë rresht. Single-u shiti mbi 100 mijë kopje. Pas luftës, Reinhardt u ribashkua me Grappelli në Mbretërinë e Bashkuar. Në vjeshtën e vitit 1946, ai bëri turneun e tij të parë në Shtetet e Bashkuara, duke debtuar në Cleveland Music Hall si mysafir special soloist me Duke Ellington dhe Orkestrën e tij. Në fund të turneut, Reinhardt luajti dy net në Carnegie Hall në Nju Jork, ai mori një ovacion të madh dhe u thirr gjashtë herë për duartrokitje në natën e parë. Pas kthimit të tij, Reinhardt dukej se e kishte të vështirë të përshtatej.
Në Romë, në vitin 1949, Reinhardt rekrutoi tre muzikantë italianë të jazzit (në bas, piano dhe bateri) dhe regjistroi mbi 60 këngë në një studio italiane. Në regjistrimet e tij të fundit, të realizuara me Nouvelle Quintette gjatë muajve të fundit të jetës, ai kishte filluar të lëvizte drejt një drejtimi të ri muzikor, ku asimilonte fjalorin e bebop-it dhe e shprehte me stilin e tij melodik.
Më 16 maj 1953, ndërsa po ecte drejt shtëpisë nga stacioni Fontainebleau–Avon pas një koncerti në një klub në Paris, ai u rrëzua jashtë shtëpisë nga një hemorragji cerebrale. Reinhardt u shpall i vdekur sapo mbërriti në spitalin e Fontainebleau, në moshën 43 vjeç. Django Reinhardt konsiderohet si një nga kitaristët më të mëdhenj të të gjitha kohërave dhe muzikanti i parë i rëndësishëm evropian i xhazit që dha një kontribut të madh me kitarën e xhazit. Gjatë karrierës së tij, ai shkroi gati 100 këngë, sipas kitaristit të xhazit Frank Vignola. Popullariteti i xhazit rom ka gjeneruar një numër gjithnjë e në rritje festivalesh, të tilla si Festivali Django Reinhardt, i cili mbahet çdo fundjavë të fundit të qershorit që nga viti 1983 në Samois-sur-Seine, Francë, dhe që nga viti 2017 edhe në Fontainebleau. “Django në qershor”, një kamp vjetor për muzikantët dhe adhuruesit e xhazit rom që zhvillohet në Smith College në Massachusetts.
Shumë kitaristë dhe muzikantë të famshëm, edhe nga zhanre të tjera – sidomos nga rock-u kanë shprehur admirim për Reinhardt ose e kanë cilësuar atë si një ndikim të madh. Jeff Beck e përshkroi Reinhardt si “Mbinjerëzor”, dhe e vlerësoi si “kitaristin më të mahnitshëm të të gjitha kohërave” .Jimmy Page i Led Zeppelin tha: “Ai duhet të ketë luajtur në kitarë edhe në gjumë për të qenë kaq i mirë.” I pyetur për të përmendur dhjetë ndikimet e tij më të mëdha, Chet Atkins e renditi Reinhardt në vendin e parë.
Jerry Garcia i Grateful Dead dhe Tony Iommi i Black Sabbath, të cilët humbën gishtat në aksidente, u frymëzuan nga shembulli i Reinhardt për t’u bërë kitaristë të suksesshëm, pavarësisht pengesave fizike. Garcia u citua në qershor 1985 në revistën Frets:
“Teknika e tij është e mrekullueshme! Edhe sot e kësaj dite, askush nuk ka arritur vërtet në nivelin ku luante ai. Ka shumë djem që luajnë shpejt dhe shumë djem që luajnë pastër, por askush nuk luan me gjithë plotësinë e shprehjes që ka Django. Kombinimi i shpejtësisë së jashtëzakonshme – gjithë shpejtësia që mund të dëshirosh – por edhe fakti që çdo notë ka një personalitet specifik.
Ylli i muzikës country Willie Nelson ishte një fans i përjetshëm i Reinhardt, duke shkruar në kujtimet e tij: “Ky ishte një njeri që ndryshoi jetën time muzikore, duke më dhënë një perspektivë krejt të re mbi kitarën dhe, në një nivel edhe më të thellë, mbi marrëdhënien time me tingullin… Gjatë viteve të mia formuese, ndërsa dëgjoja disqet e Djangos – veçanërisht këngë si “Nuages”, të cilën do ta luaja për pjesën tjetër të jetës sime – studiova teknikën e tij. Edhe më shumë, studiova butësinë e tij. U dashurova me tingullin njerëzor që i dha kitarës së tij akustike.”
Emri i Django Reinhardt na çon te Ricardo Baliardo, i njohur si Manitas de Plata, që do të thotë “dora e argjendtë”, një tjetër gjeni romë në kitarë. De Plata ishte kitarist dhe këngëtar që i dha shkëlqim flamengos, e njohu botën me magjinë e saj dhe i hapi rrugë qindra performuesve të tjerë drejt sukseseve globale në muzikën flamenco. Manitas de Plata, njëjtë si Django Reinhardt, lindi në një karvan rom në Sete, në jug të Francës, më 7 gusht 1921.
I vlerësuar si “duar prej argjendi”, nga respekti i thellë ai pranoi të luante në publik vetëm pasi që të kalojnë dhjetë vjet pas vdekjes së Django Reinhardt. Reinhardt ishte frymëzim dhe idhull për Manitas de Plata. Edhe pse ata kurrë nuk u takuan fizikisht, Reinhardt ndikoi në interpretimin e hershëm të Manitas de Platas, De Plata u frymëzua veçanërisht nga interpretimi inovativ dhe virtuoz i kitarës së Reinhardt.
Manitas de Plata u bë i njohur për stilin e tij tërheqës dhe personalitetin ekstravagant, veçanërisht në Pelegrinazhet e Romëve. Ai realizoi albumin e tij të parë zyrtar në kapelën e Arles në Francë, në vitin 1963, nën etiketën Philips. Albumi u ribotua më vonë, në vitin 1967, nga Connoisseur Society dhe u shit përmes Book of the Month Club. Ky disk e bëri atë të njihej nga publiku amerikan, ku një menaxher i siguroi një kontratë për të dhënë koncert në Carnegie Hall në Nju Jork, më 24 nëntor 1965, si edhe në emisionin The Ed Sullivan Show po atë vit. Më pas ai vazhdoi të performonte në vende të ndryshme të botës.
Manitas de Plata është gjithashtu meritor për ekzistencën e njërit ndër grupet më të suksesshme të flamengos, stilit Rumba Katalane dhe Salsa, Gipsy Kings. Ai ishte xhaxhai dhe kusheriri i gjithë anëtarëve të themeluesve të grupit. Gipsy Kings ishin vazhdimësi kreative dhe shpirtërore e trashëgimisë së Manitas de Plata. Prej vitit 1963 deri në 2004, Manitas De Plata ka realizuar 22 albume. Një nga regjistrimet e tij i siguroi atij një letër nga Jean Cocteau, një ndër poetët, dramaturgët dhe regjisorët më eminentë të asaj kohe në Francë, duke e cilësuar atë si “Krijues”. Pasi e dëgjoi të luante në Arles në vitin 1964, thuhet se Pablo Picasso thirri: “Ky njeri është më i vlefshëm se unë!” Picasso u impresionua aq shumë nga interpretimi i Manitas-it, saqë bëri një pikturë spontane mbi kitarën e tij.
De Plata vdiq më 6 nëntor 2014, në moshën 93 vjeç, në një azil pleqsh në Montpellier. Ai kishte pësuar një atak të rëndë në zemër në prill 2013. Një statujë nga skulptori Jean-Loup Bouvier, që e përshkruan de Platën duke luajtur kitarë, u ngrit përpara Hôtel de Ville në Montpellier, në qershor 2017.
Kitaristët romë edhe përtej kanalit të La Manchit në Britanin e madhe dhanë kontributin e tyre në Rock n Roll Kur. Në dhjetor të vitit 1973, Mick Taylor, njëri nga kitaristët e Rolling Stones, njoftoi se po e braktiste grupin, anëtarët e tij, por edhe bota muzikore, mbetën të tronditur. Megjithatë, shumë shpejt u gjet një zëvendësim ndër më të suksesshmit në historinë e grupeve të rock ’n’ roll-it, Ronnie Wood. Ai ishte një kitarist me emër, krahas Eric Clapton, Jeff Beck, Jimmy Page e të tjerë, dhe kishte një karrierë të begatshme si solist, por edhe si anëtar i grupit Faces me Rod Stewart, si dhe i Jeff Beck Group. Shumë shpejt ai u bë një shenjë autentike e Rolling Stones, me stilin karakteristik dhe shpërthimet e riffeve dhe solove të kitarës, në tandem me Keith Richards. Që nga ai moment, Rolling Stones dhe bota e rock-ut nuk mund të paramendohen pa të.
Ronald David Wood lindi më 1 qershor 1947 në Hillingdon, në perëndim të Londrës, në një familje angleze “bargees” (udhëtarë me barka lumore ose në kanale), të quajtur ndryshe edhe “romë të ujit”. Ai ka thënë se brezi i tij ishte i pari në familje që lindi në tokë të thatë. U rrit në Yiewsley dhe ndoqi Shkollën Fillore St. Matthew’s Church of England dhe Shkollën e Mesme Moderne St. Martin’s C of E, West Drayton. Gruaja e tij, Josephine, në vitin 2007 i bleu një karvan romësh, me vlerë 40.000 £, për ditëlindjen e tij të 60-të.
Ai ishte shumë mirënjohës, pasi ishte krenar për prejardhjen e tij rome dhe gjithmonë thoshte se donte një të tillë. Shpesh bënte shaka se do t’i duhej të shkonte në turne atë verë me të dhe me Jo-n. Përveç që ka qenë njëri ndër themeluesit e grupit The Byrds, anëtar i Jeff Beck Group, The Faces dhe The Rolling Stones, Ronnie Wood ka qenë i ftuar në incizime të panumërta nga artistë të tjerë, duke përfshirë albume nga The Band, David Bowie, Eric Clapton, Donovan, Bob Dylan, Aretha Franklin, B.B. King, Chuck Berry, Bo Diddley dhe miku i tij i vjetër, Rod Stewart, me të cilin ai regjistroi një edicion të njohur të MTV Unplugged në vitin 1993, duke rezultuar albumin hit Unplugged…and Seated. Albumi i shtatë solo i Wood, I Feel Like Playing, i publikuar në vitin 2010 nga Eagle Records, kishte të ftuar Slash nga Guns N’ Roses, Flea nga Red Hot Chili Peppers, Billy Gibbons nga ZZ Top, Bobby Womack, Jim Keltner dhe ish-shoku i grupit Faces, Ian McLagan.
Ronnie Wood është ndër kitaristët më të suksesshëm në botë, i cili, si me projekte solo ashtu edhe si anëtar i grupeve rock, ka realizuar mbi 50 albume që janë shitur në mbi 250 milionë kopje. Si anëtar i Rolling Stones, Wood u fut në Rock and Roll Hall Of Fame në vitin 1989, dhe u fut për herë të dytë, si anëtar i Faces, në vitin 2012.
Robert Plant, njëri ndër këngëtarët më të famshëm në historinë e muzikës rock, në grupin po aq të njohur Led Zeppelin, kishte prejardhje rome. Ai lindi më 20 gusht 1948, në qytetin Black Country të West Bromwich, Staffordshire, Angli, nga Robert C. Plant, një inxhinier civil në Forcat Ajrore Mbretërore Botërore, dhe Annie Celia Plant (mbiemri i vajzërisë Cain), një grua me prejardhje rome.
Vokali i tij karakteristik, shpesh i ngjashëm me tingullin vajzues dhe i ndikuar nga bluzi, i atribuohet gjithashtu prejardhjes së tij rome. Plant, me Led Zeppelin, është meritor për disa nga albumet më të rëndësishme të historisë së rock-ut. Albumet Led Zeppelin I deri tek Led Zeppelin IV sot konsiderohen si udhërrëfyes për çdo muzikant rock, sidomos për ata që anojnë kah hard rock-u dhe bluzi.
Plant është bashkautor i këngëve të mirënjohura si “Whole Lotta Love”, “Immigrant Song”, “Stairway to Heaven” dhe “Kashmir”. Në karrierën e tij me Led Zeppelin dhe në projektet solo, ai ka shitur mbi 300 milionë albume. Historia e muzikës rock e vendos Robert Plant-in si një ndër artistët më të spikatur të të gjitha kohërave, krahas The Beatles, Michael Jackson, Bob Dylan dhe Elvis Presley. Mes shumë çmimeve dhe nderimeve, Robert Plant u pranua në Rock and Roll Hall of Fame si anëtar i grupit Led Zeppelin në vitin 1995. Plant u emërua Komandant i Urdhrit të Perandorisë Britanike ‘për shërbime në muzikë’.
Një tjetër kitarist eminent në Angli, me prejardhje rome, është Albert Lee. I lindur më 21 dhjetor 1943, Albert William Lee, është i njohur për teknikën e tij të luajtjes me gishta dhe për teknikat hibride të tingullit. Lee lindi në Lingen, Herefordshire, por u rrit në Blackheath, Londër, në një familje rome. Babai i tij ishte muzikant, dhe Lee studioi piano duke filluar nga mosha shtatë vjeç. Ai filloi të luante kitarë në vitin 1958, kur prindërit i blenë një Höfner President të dorës së dytë. Ai la shkollën në moshën 16 vjeç për t’u angazhuar plotësisht në muzikë.
Gjatë karrierës së tij, Lee ka dhënë kontribut në albume dhe koncerte me: Chris Farlowe and the Thunderbirds, Country Fever, Green Bullfrog, Heads Hands & Feet, The Crickets, Emmylou Harris and the Hot Band, Albert Lee & Hogan’s Heroes (1987–2015) dhe Bill Wyman’s Rhythm Kings.
Albert Lee ka realizuar mbi 20 albume dhe projekte muzikore në të gjitha zhanret moderne. Ai është vlerësuar si një nga kitaristët më të mirë, sidomos në zhanrin country, duke marrë pesë herë radhazi çmimin “Kitaristi më i Mirë i Muzikës Country” nga revista Guitar Player. Ai njihet në industrinë e muzikës për shpejtësinë dhe virtuozitetin teknik, por njëkohësisht është shumë melodioz, duke luajtur pasazhe më të ngadalta që i afrohen tingullit të kitarës pedal steel.
Përveç që kemi xhazin rom ose xhaz manouche. Kemi edhe bluesin rom që përdoret si një term më i gjerë për muzikën e ndikuar si nga kultura rome ashtu edhe nga bluzi.
Punku rom, është zhanër muzikor hibrid që kombinon muzikën tradicionale rome dhe folk të Evropës Lindore me punk rock-un, dhe konsiderohet si një nënzhanër i etiketës më të gjerë të punkut folk. Një nga grupet e para të rokut që përfshiu elementë të muzikës punk dhe rome ishte Boiled in Lead, i themeluar në vitin 1983.
Një audiencë më e gjerë u bë e vetëdijshme për punkun rom pasi grupi Gogol Bordello publikoi albumin “Gypsy Punks: Underdog World Strike”, me vokalistin Eugene Hütz që e përshkroi performancën e tyre si një “Kabare Punku Rom”.
Njëri nga punkistët më të njohur ishte Stiv Bators nga Youngstown, Ohio. Ai ishte me prejardhje holandeze nga Pensilvania dhe çeke-romë. Ai mbahet mend për grupet e tij punk, Dead Boys dhe Lords of the New Church, me të cilët ka realizuar dhjetë albume të vlerësuara lart në skenën punk. Më 4 qershor 1990, Bators vdiq në Paris pasi u godit nga një makinë ndërsa po ngiste motoçikletën. Ai nuk besonte se ishte lënduar rëndë dhe u kthye në apartamentin e tij, ku vdiq në gjumë si pasojë e një dëmtimi traumatik në tru, në moshën 40 vjeç. Dave Tregunna, basisti i tij, tha se Bators, si fans i Jim Morrison, kishte kërkuar që hiri i tij të shpërndahej mbi varrin e Morrison në Paris, dhe e dashura e tij u pajtua.
Në një koment për filmin “Polyester”, në të cilin Bators kishte një rol të vogël, regjisori/producenti John Waters deklaroi se e dashura e Bators, Caroline Warren, i rrëfeu atij se kishte thithur një pjesë të hirit të Stivit për t’u ndjerë më afër tij.
Hip hopi rom është një zhanër muzikor nga Evropa Lindore, i formuar përmes bashkimit të hip hopit me melodi dhe tekste rome. Kmetoband është grup rom nga Sllovakia që frymëzohet nga muzika rome, duke luajtur të vetëshpallurin “rompop” me elemente funk dhe hip-hop. Që nga viti 2008, ata kanë publikuar tre albume dhe kanë nënshkruar një kontratë me EMI. Gipsy.cz, grup hip-hop rom nga Çekia, i cili performoi edhe në Festivalin Glastonbury në vitin 2007 dhe përfaqësoi Çekinë në Festivalin e Këngës në Eurovision 2009 në Moskë me këngën “Aven Romale”.
Grupi kombinon hip-hopin me muzikën tradicionale rome, duke kënduar kryesisht në gjuhën rome, me disa tekste në çekisht dhe anglisht. Që nga viti 2013, ata kanë publikuar katër albume në studio. Grupi turk i hip hopit rom Tahribad-ı Isyan u themelua në lagjen Sulukule të Stambollit, një zonë historikisht e banuar nga romët.
Muzika dhe kultura rome shënohet përmes shumë festivalëve ndorkombëtare ku disa prej tyre jan shumë prestigjiozë. Në Kryeqytetin Çek Pragë gjdo vit mbahet Festivali Botëror i Romëve “Khamoro”. Festivali, paraqet muzikantët më të mirë romë nga e gjithë bota, përfshin shfaqje muzikore, vallëzime, parada dhe seminare, duke nxjerrë në pah kulturën e pasur të popullit rom.
Festivali i Xhazit Rom i Londrës shfaq më të mirën e muzikantëve më të përparuar të xhazit rom, duke synuar të thyejë stereotipet dhe të promovojë diversitetin e zhanrit. Ai paraqet artistë të afirmuar dhe të rinj dhe është bërë një ngjarje prestigjioze për entuziastët e xhazit rom.
Festivali “Guça” në Serbi i mbajtur çdo vit në fshatin Guça, është i njohur për bandat e tij të gjalla frymore dhe tërheq qindra mijëra vizitorë. Është ngjarje kulturore, duke shfaqur muzikën tradicionale të rajonit. Festivali i Botës Saraimanike në Rumani, festival që synon të ndryshojë perceptimet për muzikën rome dhe të promovojë rëndësinë e saj kulturore. Ai zhvillohet në një mjedis natyror dhe përqendrohet në improvizim dhe zgjerimin e formës së artit. Për herë të parë, në prill të këtij viti, në Roskovec të Shqipërisë është zhvilluar festivali “Roma Romale”, i cili ka grumbulluar artistë të ndryshëm shqiptarë, si dhe mysafirë nga rajoni.
Trashëgimia e muzikës rome, veçanërisht kontributi i popullit rom, mbetet një tapet i pasur, i endur nga tradita të ndryshme muzikore dhe shkëmbime kulturore. Ajo karakterizohet nga thellësia emocionale, fryma improvizuese dhe meloditë e fuqishme, të cilat kanë ndikuar thellësisht në stilet muzikore evropiane dhe botërore, dhe vazhdojnë të frymëzojnë muzikantët edhe sot. Janë me mijëra këngë të shkruara për ta dhe me qindra nga rock muzicientët duke u nisur nga Van Morrison, Fletwwod Mac, Shakira, Lady Ga Ga, Deep Purple, Suzan Vega, Uriah Heep etje.
Edhe Hollivudi kishte artistë romë, ndër ta ndoshta më të famshmin në histori. Ndërsa mungon dokumentacioni zyrtar për vendlindjen e Charlie Chaplinit, prova të forta nga anëtarët e familjes, autobiografia e tij dhe një letër e zbuluar tregojnë se Chaplini kishte prejardhje të konsiderueshme rome, e cila ishte një pjesë e rëndësishme e identitetit të tij.
Një letër e gjetur në sendet e tij personale thoshte se ai kishte lindur në një karvan që i përkiste një Mbretëreshe Rome pranë Birminghamit, në Angli. Edhe pse fama e Chaplinit lidhet kryesisht me aktrimin e tij, ai ishte gjithashtu regjisor, skenarist dhe kompozitor i kolonave zanore të filmave të tij.
Ai ishte autodidakt në muzikë, por një melodibërës i talentuar që mund të dëgjonte melodi komplekse në kokën e tij dhe t’ua përcillte ato aranzhuesve dhe orkestruesve muzikorë duke i kënduar ose duke i luajtur në piano apo violinë, për të finalizuar muzikën e filmave të tij, duke u siguruar që ajo të përputhej me vizionin e tij artistik.
Chaplin ka shkruar 24 këngë dhe mbi 900 minuta muzikë, ndër to kolona zanore për filmat e tij të famshëm: The Kid, A Woman from Paris, The Gold Rush, The Circus, City Lights, Modern Times, Monsieur Verdoux, Limelight, A King in New York dhe A Countess from Hong Kong.
Me gjithë këtë gamë të gjerë të kontributit të popullit rom në kulturë dhe muzikë botërore, sot kënga “Gjelem, Gjelem” (Shkova, shkova), e njohur edhe si “Opre Roma!” (Lart, Romë!), e kompozuar nga Žarko Jovanoviq, rom i lindur në Serbi, konsiderohet himni i popullit rom.
Titulli është përshtatur në shumë vende nga romët vendas, për t’iu përshtatur drejtshkrimit të tyre amtare dhe dialektit të folur të gjuhës rome.
Vetë Jovanoviqi, i cili jetonte në Paris, e titulloi këngën “Opre Roma”. Kënga u miratua për herë të parë nga delegatët e Kongresit të Parë Botëror të Romëve, i mbajtur në vitin 1971 në Oprington, afër Londrës, në Angli./Katror.info
Përgatiti:
