Teksa bisedonim me Mira Meksin rreth një novele të saj, ajo më pohoi:
“Kam shkuar shpesh aso kohe në Venecia, sepse mblidhja materiale për novelën Hakmarrja e Kazanovës. Kam lexuar, mbi të gjitha, legjendat dhe mitet e vjetra të qytetit të ujit, disa prej të cilave përmendnin jo vetëm rrugët me emrin Albanesi, por edhe një shkollë shqipe të çelur shumë shekuj më parë dhe plot gjëra interesante. Më mrekullonin lidhjet historike të tejvjetra, që shpjegoheshin me Albania Venetican, rrënjët e përziera mes dy popujve. S’kam lënë rrugë e rrugicë pa shkelur, duke u vënë pas miteve. Ishte koha kur, e kthyer nga Meksika, botoja novelën Pa zemër në kraharor, me kafkën prej sheqeri të Carlos Fuentesit, që ishte shuar para pak kohe, në Natën e të Vdekurve. Unë, ndonëse jam qepur fort pas realizmit magjik, nuk shkruaj dot pa i parë vetë vendet për të cilat shkruaj. Siç thoshte i madhi Borges: Mos shkruani për gjëra që nuk i njihni.”
Dhe një herë tjetër, teksa punonte për romanin Ikona e plagosur, më shkruante:
“Do ta shoh (një shkrimin tim) nesër me kujdes, sepse ndodhem në Valencia, në manastirin ku është varrosur Donika Kastrioti, duke ngrënë tonelata pluhuri në arkivin e tyre.”
Kushdo e ka të qartë se çdo shkrimtar, ashtu siç ka stilin e vet, ka edhe një mënyrë të të shkruarit, që zakonisht është ajo e uljes para kompjuterit në një dhomë të rehatshme. Por a mund të gjendet qoftë edhe një rast i vetëm që ai, e sidomos një femër, të bredhë qytet më qytet, shtet më shtet, institucion më institucion, arkiv më arkiv, bibliotekë më bibliotekë, duke humbur kohë, humor e para, dhe duke u përballur me një pafundësi pengesash, vështirësish e kokëçarjesh, sikurse bën shkrimtarja Mira Meksi në të gjitha romanet e saj — çka duket qartazi edhe te ky i fundit?
Mundesh me e lexu edhe…
Romanet e Mirës nuk janë “limonadë” që krijohen thjesht falë talentit që autori ka. Ato, duke rrokur tema të një rëndësie të madhe, kryesisht të marra nga historia e popullit tonë, kërkojnë seriozitet, erudicion, përkushtim, vullnet, këmbëngulje, durim e përgjegjësi qytetare — cilësi që kjo shkrimtare, për fatin e letërsisë sonë, i ka si rrallëkush.
E tillë është edhe ajo çka shtjellohet në këtë roman, që thuajse në çdo faqe merr karakter studimor, për të mos thënë edhe historik. Vetë historia jonë i detyrohet shumë periudhës postskënderbejane, dhe në fund të fundit, pas pesë shekujsh, ajo asnjëherë nuk mund të jetë katërcipërisht e saktë. Do të ketë, pa tjetër, edhe pasaktësi apo subjektivizma, për arsye të kuptueshme.
Prandaj, një libër si ky, që i qëndron më afër të vërtetës edhe pse i alternuar me veshje letrare, e mbush disi këtë boshllëk dhe për lexuesin tonë krijon fizionominë e atyre ngjarjeve, i nxjerr nga anonimati personazhet e asaj kohe dhe na e sjell afër atmosferën sunduese, pa lënë mënjanë marrëdhëniet e tyre apo aleancat me oborret e mëdha evropiane.
Deri këtu nuk ka ndonjë gjë të re, pasi subjektivizma ka edhe kur janë shkruar historitë e popujve të tjerë. Aleksandër Duma (ati) kishte mendimin se historia duhet parë si sfond për aksionet dhe aventurat e personazheve. Madje, kur ai pyeste “Ç’është historia?”, përgjigjej vetë: “Është gozhda ku unë var romanet.”
Te popujt e ndryshëm janë glorifikuar heronjtë, janë mitizuar mbretër e perandorë dhe janë dhënë përfundime kontradiktore për të njëjtën çështje. Kështu, fjala vjen, vetëm për betejën e Borodinos të 7 shtatorit të vitit 1812, ndeshim dy fitues: Napoleonin nga ushtria franceze dhe Kutuzovin nga ajo ruse — dhe këtë nuk e gjeti dot as vetë Leon Tolstoi. Hajde merre vesh sesa e vërtetë është qëndresa e 300 spartanëve në Termopile, tradhtia e Anopeas, ose ato jetëshkrimet e Plutarkut te Jetët paralele.
Na jep Salusti një histori sipas së cilës Tit Man Torkuati në vitin 340 p.e.r. ekzekutoi të birin, pasi ai theu urdhrin e tij duke dalë nga radhët për t’u ndeshur me një luftëtar armik. Por sa e vërtetë është kjo, kur ky autor ishte i kohës së Cezarit, pra tre shekuj më pas? Ose ai Milosh (Mirash) Kopili që vrau sulltan Muratin në betejën e Fushë-Kosovës (Fusha e Mëllenjave) në vitin 1389, në kohën e Lidhjes së Llazar Hrebeljanoviçit — edhe pse ishte shqiptar, pretendohet se ishte serb, e kështu me radhë.
Kujtoni çfarë ndikimi negativ me gënjeshtra ka luajtur letërsia në kurriz të historisë për popullin tonë. Justin Godarti te Ditarët shqiptarë shkruan:
“Letërsia e ka shtrembëruar të vërtetën… Ajo na ka gënjyer për shqiptarët, duke na i paraqitur ata si cuba dhe njerëz të egër. Na ka gënjyer për grekët, duke i pasqyruar ata si burra trima dhe të ndershëm.”
Këtë e ka bërë shpesh edhe letërsia serbe, gjë që nxit urrejtje mes popujve. Kurse Mira Meksi absolutisht nuk ecën në këtë linjë; ajo, për aq sa merret në romanin e saj me intrigat e fqinjëve tanë për të penguar misionin e Arbërit dhe Norës, na njeh edhe me personazhe të drejtë, të ndershëm dhe objektivë të atyre vendeve.
Po cili është ky mision që ky çift historianësh relativisht të rinj ka ndërmarrë? Ka një thënie të bukur të Senekës së Ri: “Kujtimi për njerëzit e mëdhenj ka për ne një rëndësi jo më të vogël sesa prania e tyre e gjallë.” Dhe ata, sikur të ishin frymëzuar nga kjo thënie, nisen në kërkim të gjurmëve të një njeriu më shumë se të madh — heroit tonë kombëtar, Gjergj Kastriotit Skënderbeut — me bindjen e artikuluar nga Nora se “Mendoj se, njëlloj si e ardhmja, edhe e shkuara, në të vërtetë, është një masë e errët që ndoshta mund të ndriçohet nga vështrimi ynë.”
Autorja, qysh në hyrje, na thotë se “Kur historia s’ka zë, letërsia i huan zërin e saj, shpesh të fuqishëm.” Vetë ajo është frymëzuar nga një studim i historianit valencian Daniel Benito Goerlich, ndërsa çifti shqiptar i romanit nga një gjetje në baulen e vjetër të gjyshit të Arbërit, At Isaisë, i vdekur në internim nga gjermanët dhe i mbiquajtur “prifti me kobure”, ngaqë kishte luftuar me armë pushtuesit.
Kjo ishte një miniaturë dhe, sipas shkrimit poshtë saj: “Ikona bizantine e Shën Mërisë së Strehës së Mëkatarëve”, e cila mund të fshihte brenda trupit të saj ndonjë kumt, simbol, dokument apo diçka materiale tepër të rëndësishme. Dhe misterin e saj e shtonte edhe një e prerë në formë V-je, shkaktuar, sipas hamendjeve, ose nga armiqtë e Zotit, ose nga ikonoklastët (kundërshtarë të kultit të ikonës).
Mirëpo rrethanat kishin sjellë që kjo ikonë të mbetej në zotërim të Skënderbeut, në lidhjen për mbrojtjen e katolicizmit, dhe pas vdekjes së tij në duart e të shoqes, Donika Kastrioti Arianiti. Kur kjo, zonja e parë historike — siç e quan autorja e romanit — së bashku me shpurën e saj shkon në Itali, ku te Ferrante i Parë i Napolit e quajnë Scanalibeca, e merr me vete ikonën e Kastriotëve si diçka tepër të shenjtë.
Tani autorja, duke vënë në veprim fantazinë e saj, e nis çiftin në ndjekje të kësaj zonje historike, djalit të saj Gjonit dhe nipit Alfons, të cilin gjyshja e kishte caktuar si “rojtarin e ikonës së Shën Mërisë së Strehës së Mëkatarëve”, e cila nga ana e saj përfaqësonte vetë shpirtin e Kastriotëve.
Për ta bërë sa më të lehtë, pse jo edhe më të besueshëm, udhëtimin e tyre, Mira shpesh i bashkon kohët dhe personazhet. Ky bashkim bëhet aq natyrshëm, sa lexuesi jo vetëm që s’e ndien, por edhe sepse i duket se është vetë ai që merr pjesë në vizitat e Napolit, Valencias dhe Athosit, me të cilat lidhet si fati i Donikës, ashtu dhe i vetë ikonës.
Romani, me informacionet e pafundme që jep për historinë, traditat, zakonet, fetë, manastiret, kulturën, bibliotekat, artet, arkitekturën, urbanistikën e deri kulinarinë — për të mos thënë edhe për lugët e pironjtë — shpesh të sugjestionon aq sa kapërcimet në kohë e deri dashuritë e personazheve që nuk janë takuar ndonjëherë, duken mëse normale.
Mira, me gojën e personazheve kryesore, thërret në ndihmë edhe filozofët, siç bën me Cassirer dhe Bergson, të cilët me “…teoritë e tyre japin shumë hipoteza mbi dimensionet e ndryshme të kësaj marrëdhënieje. Filozofë të sotëm flasin për mundësinë e ekzistencës së të çarave apo krisjeve në rrjedhën e kohës dhe mundësinë relative për të udhëtuar në të shkuarën apo në të ardhmen.”
Dhe të gjitha këto janë në funksion të qëllimit kryesor, i cili të mban në tension gjatë gjithë romanit. Mirëpo ngjarjet janë aq të ngërthyera, sa për të mos i ngatërruar, duhet të jesh shumë i vëmendshëm, pasi aty ka personazhe, vende dhe data të shumta. Mendoni pastaj sesa përpjekje dhe mund i është dashur vetë autores Mira Meksi për t’i hedhur në letër ato pa asnjë pasaktësi. Kjo, mesa duket, është edhe arsyeja që e bëri dikë të shprehet: “Përfytyrimi lind romancierë, mungesa e tij — lexues.”
Veçse, për të qenë plotësisht të drejtë, duhet theksuar se ky roman nuk është i destinuar për çdo lloj lexuesi. Ai duhet të jetë patjetër një lexues elitar, që ta shijojë atë dhe të kuptojë se çfarë Everesti ka kapërcyer pa bombola oksigjeni kjo autore kaq dinjitoze.
Gjithmonë në kërkim, çifti i historianëve shqiptarë arrin në përfundimin se edhe varri i Skënderbeut mund të jetë fshehur në ikonën e plagosur — pra ai qenkej çvarrosur nga Lezha që të mos binin eshtrat e tij në dorën e ushtarëve turq. Gjithashtu, ata mendojnë se kishte të drejtë profesori Castelnuovo, sipas gojëdhanës se e çara në fytyrën e Shën Mërisë do të zhdukej vetiu vetëm kur në Arbëri të ktheheshin bijtë e Krishtit.
U munduan pasuesit e Skënderbeut, por nuk ia dolën, pasi egërsia e turqve në Ballkan (Haemus) qe e pashembullt. Ja si e përshkruan atë monarku bullgar Isai Svjatogorec:
“Disa masakroheshin, të tjerët ktheheshin në skllevër, ndërsa me ata që qëndronin në atdheun e tyre bënte kërdinë vdekja nga uria. U shkretua toka, njerëzit ishin privuar nga çdo pasuri, vriteshin të pafajshmit, grabiteshin bagëtia, zhdukeshin njerëzit. Në të vërtetë, atëherë të gjallët i kishin zili ata që kishin vdekur qyshkur.”
Vizita e Arbërit vijon deri atje ku ishte bërë ikona që kërkonin, pra në malin Athos, në manastirin serb të Hilandarit, ku tentativa e një murgu arbëror për ta nxjerrë nuk i kishte shpëtuar syrit të ushtarit të sertë turk, i cili e kishte dhunuar me një thikë.
Por ndjekja e përndjekja vazhdon edhe pas pesë shekujsh nga ana e dy serbëve, Darko Nikoliç dhe Bojan Dordeviç, që kërkonin të dështonte misioni dhe që na kujtojnë misionarët jugosllavë Popoviç e Mugosha. Ata nuk mund të pajtoheshin me gjenialitetin e heroit që nxori nga gjiri i tij populli ynë dhe të cilin Papa Nikolla i V-të e dekoroi me titullin “Luftëtar i Parë i Krishtit”, e të cilit Papa Kalisti i III-të i shkruante: “Nuk do të ketë njeri në botë i cili të mos ngrejë në qiell madhështinë e meritave tuaja dhe nuk mund të shprehte fjalët më të mira për fisnikërinë tuaj në çështjen e mbrojtjes së qytetërimit të krishterë.”
Atij Skënderbeu, të cilit Papa Pali II, pasi e priti me të gjitha nderimet që i takonin, i dhuroi, krahas shpatës dhe përkrenares, edhe relikten e drurit — ashklën nga Kryqi i Shenjtë. Arbëri, me ndihmën e dashamirësve, saktësoi varret e Reposhit dhe Gjon Kastriotit, por aty u sakrifikua murgu Sava, dhe e gjithë kjo sepse serbët tentonin ta shpallnin si Vojsavën dhe të shoqin, ashtu edhe vetë Gjergj Kastriotin, serbë.
Por ishin bërë plot zbulime, që nga Napoli, Valencia e deri në Athos, ku njëkohësisht një murg i besuar, Cirili, u tha se varri i Skënderbeut dhe i Gjonit nuk ndodhen më në Kishën e Pirgut të Arbrit, por në sarkofagun e Stefan Nemanjës në Hilandar.
Sa pista hap ndonjëherë, qoftë edhe një vepër e vetme, si kjo e të mençurës Mira Meksi, që ka zbatuar si askush më parë atë postulatin e nismëtarit të teatrit absurd, Eugjen Jonesko:
“Letërsia është një deshifrim i të pathënave.”
/Katror.info
