Në një vend të ri me pak infrastrukturë për artet, bienalja e artit Manifesta ka sjellë një mundësi për të zhvilluar lidhje ndërkombëtare dhe për të ndërtuar një profil.
Në mbledhjen ndërkombëtare të botës së artit, vizitorët në Manifesta ishin më të rinj se sa do të prisnit. Të enjten e kaluar, në Grand Hotel dhjetëra vajza adoleshente bredhnin korridoreve, duke pozuar para instalimeve dhe duke bërë selfie pranë pikturave dhe videove, shkruan New York Times.
Enesa Havoli, 19 vjeçare, tha se “nuk kishte qenë kurrë në ekspozita më parë” dhe kishte vendosur të provonte Manifesta. “Është kaq e bukur,” shtoi ajo, vetëm pak metra nga një instalacion i artistes holandeze Mette Sterre që paraqiste një përbindësh deti grotesk prej gome, transmeton Klan Kosova.
Mundesh me e lexu edhe…
Edicioni i 14-të i Manifesta, një ngjarje nomade 100-ditore e organizuar çdo dy vjet në qytete të ndryshme evropiane, u hap në korrik dhe zgjat deri të dielën. Edicioni i Prishtinës, i shpërndarë në 25 ambiente, ishte “bërë një trend i tërë” në mesin e nxënësve të shkollave në Kosovë, tha Eliosa Jerliu, 15-vjeçare, e cila po vizitonte shfaqjen me tre shokë.
Edhe ylli britaniko-kosovar i popit, Dua Lipa e kishte vizituar ekspozitën në gusht dhe kishte postuar në Instagram, “të gjithë duan të vijnë këtu”. Jerliu dhe miqtë e saj më pas u drejtuan në një dhomë që artistja kosovare Laureta Hajrullahu e kishte mbuluar me push pambuku në mënyrë që të dukej si një re. Menjëherë, të rejat filluan të bëjnë selfie.
Për një vend po aq të ri sa Kosova, e cila arriti pavarësinë në vitin 2008, ardhja e Manifesta këtë verë ishte një grusht shteti, duke sjellë qindra kuratorë, tregtarë dhe kritikë në Prishtinë dhe duke i dhënë qytetit një moment të rrallë të vëmendjes së botës së artit ndërkombëtar. Hera e fundit që ishte shfaqur interes ishte në fund të viteve 1990, pas një lufte brutale në të cilën shqiptarët etnikë luftuan kundër forcave serbe që kishin kontrolluar Kosovën që nga shpërbërja e Jugosllavisë.
Kur konflikti përfundoi, kuratorë ndërkombëtarë erdhën në Kosovë duke shpresuar të gjenin artistë që mund t’i ekspozonin jashtë vendit për të tërhequr vëmendjen për gjendjen e vështirë të vendit, tha Jakup Ferri, një artist që përfaqëson Kosovën në Bienalen e Venecias të këtij viti. Por vëmendja e tyre shpejt kaloi në vendin tjetër të telasheve botërore, shtoi ai.
Struktura nomade e Manifesta-s i përshtatet fokusit në ndryshim të shqetësuar të botës së artit. I krijuar për të promovuar dialogun artistik midis Lindjes dhe Perëndimit të Evropës pas rënies së Bashkimit Sovjetik, edicioni i parë i tij u vu në skenë në vitin 1996, në Roterdam, Holandë. Në ekspozitat pasuese, Manifesta ka provokuar biseda rreth çështjeve sociale dhe politike në të gjithë kontinentin, si migrimi, një temë kryesore e edicionit 2018 në Palermo, Siçili, dhe të drejtat civile, një fokus gjatë ekspozitës 2014, në Shën Petersburg, Rusi.
Themeluesja e Manifesta, historianja holandeze e artit Hedwig Fijen, tha në një intervistë se, që nga Palermo, bienalja ka përfshirë gjithnjë e më shumë arkitektë dhe planifikues për të krijuar projekte që mund të ringjallin qytetet pritëse.
Për këtë botim, arkitekti italian Carlo Ratti krijoi një “vizion urban” për Prishtinën, duke sugjeruar mënyra se si vendet e braktisura në të gjithë qytetin mund të rikuperohen për përdorim publik. Disa nga rekomandimet e tij janë miratuar, duke përfshirë kthimin e një traseje të braktisur hekurudhore në një vendkalim publik.
Catherine Nichols, një kuratore australiane me qendër në Berlin, e cila është drejtoresha artistike e Manifesta 14, tha në një intervistë se bienalja po përdorte disa vende të neglizhuara si hapësira ekspozite, duke përfshirë Hamamin e Madh, një banjë publike historike që u mbyll në vitet 1990 pas një zjarri. Artisti japonez Chiharu Shiota ka varur qindra fije të kuqe nga tavani i Hamamit në një shfaqje dramatike. Prezantime të tilla tërheqëse po tërheqin një publik të madh: Një zëdhënëse e Manifesta tha se ambientet e brendshme të shfaqjes ishin vizituar mbi 151,000 herë, mbi 30,000 më shumë se gjatë edicionit të mëparshëm të bienales.
Në një vend që i mungon infrastruktura e artit – Kosova ka vetëm një galeri të madhe komerciale, me emrin e çuditshëm LambdaLambdaLambda – Manifesta ishte gjithashtu një mundësi për të nxitur karrierën e artistëve vendas. Rreth 40 për qind e 130 artistëve pjesëmarrës ishin nga Kosova, tha Nichols, duke shtuar se kjo ishte një përqindje më e lartë e artistëve vendas se në shumë bienale të tjera. (Në Manifesta 13, në Marsejë, Francë, kishte 13 artistë francezë, ose rreth 20 për qind e totalit.)
Shumica e kosovarëve që morën pjesë ishin piktorë ose video-artistë, tha Nichols, sepse materialet për të bërë skulptura dhe instalime ishin shumë të shtrenjta në vend. Të gjithë ata artistë ndajnë “një cenueshmëri, vrazhdësi dhe kërkim që po fillon të prodhojë art vërtet interesant,” shtoi ajo.
Dardan Zhegrova, një artist kosovar, puna e të cilit në ekspozitë përfshin një seri kukullash shumëngjyrëshe, me madhësi njerëzore, mbi të cilat vizitorët mund të shtrihen, tha se bërja e artit në Kosovë ishte e vështirë sepse kishte kaq pak koleksionistë për të blerë veprat. (Ai nuk kishte shitur asgjë për tre vjet, shtoi ai.) Por, falë shfaqjes, ai kishte takuar kuratorë nga institucione përfshirë MoMA PS1 në Nju Jork, tha ai, duke shtuar se “qindra e qindra njerëz më etiketuan në foto , duke u shtrirë me kukullat e mia vudu dhe duke kaluar këto momente intime me to.”
Megjithëse disa artistë kosovarë ishin të etur për të lavdëruar Manifestën, disa thanë gjithashtu se ishin të shqetësuar për atë që do të ndodhte pasi shfaqja të përfundonte më 30 tetor dhe të fillonin përgatitjet për edicionin e ardhshëm, në Barcelonë, në vitin 2024. Zhegrova tha se ai ishte “pak paranojak se artistët në vend do të liheshin edhe një herë “duke ngrënë thërrime” me qeverinë më pak të prirë për të mbështetur artistët pasi fokusi ndërkombëtar të ketë ikur.
Fijen, themeluesja e Manifesta, tha në një intervistë se bienalja po përpiqej të linte një trashëgimi për artistët në Kosovë, duke përfshirë një hapësirë që kishte krijuar të quajtur Qendra për Praktikë Narrative. Qendra përfshin një dhomë të errët fotografike dhe një punëtori të mbushur me mjete elektrike për t’i përdorur artistët. Autoritetet e qytetit të Prishtinës i kanë dhënë Manifestas ndërtesën për katër vjet, tha Fijen, dhe fondacioni që drejton bienalen po mbledh fonde për ta bërë atë një institucion të përhershëm.
Qeveria e Kosovës po kërkon gjithashtu ta përdor Manifestën si trampolinë për zhvillim.
Hajrulla Çeku, ministri i kulturës i vendit, tha në një intervistë në zyrën e tij të mbushur me art se ai dëshironte të ndërtonte muzeun e parë të artit bashkëkohor në Kosovë deri në vitin 2026. (Vendi tashmë ka një Galeri Kombëtare, me një koleksion të artit të shekullit të 20-të, megjithatë ai institucion nuk ka pasur një drejtor të përhershëm për disa vite dhe koleksioni i tij i mirëmbajtur keq është grumbulluar në bodrumin e tij.) Kosovës “i duhet një institucion që do të na lidhë me skenën botërore të artit,” tha ai, duke shtuar se kjo do të ndihmonte në përmirësimin e pozitës ndërkombëtare të vendit në një kohë kur disa vende ende nuk e njohin pavarësinë e Kosovës. Këtë verë, Çeku krijoi një komitet që përfshin artistët Petrit Halilaj, Sislej Xhafa dhe Flaka Haliti për të zhvilluar një plan për atë muze.
E ulur jashtë një lokali në Prishtinë, Haliti tha se përpjekjet për të krijuar muzeun treguan se artistët e Kosovës po merrnin vetë iniciativën, në vend që të prisnin të binin përsëri në qendër të vëmendjes ndërkombëtare. Si një fëmijë duke u rritur në Kosovë, tha Haliti, ajo kurrë nuk ka pasur rastin të vizitojë diçka si muzeu i propozuar i artit bashkëkohor. “Unë shkova në një galeri për herë të parë në jetën time kur isha studente e artit,” tha ajo. “Sa e çmendur është kjo?”
Që nga korriku, Manifesta u ka dhënë të rinjve kosovarë më shumë mundësi për të parë art se sa Haliti ka pasur ndonjëherë në moshën e tyre. Të premten e kaluar mbrëma, Gresla Toplana, 21 vjeçare, duke vizituar bienalen me të dashurin e saj, hyri në një dhomë me një instalacion të përbërë nga karroca pazari shumëngjyrëshe dhe filloi të bënte selfie. Instalacioni ishte “i çuditshëm” dhe jo për shijen e saj, tha ajo, por gjithsesi donte disa foto me të.
Aty pranë, Elvira Osmanollaj, 24 vjeçare, një studente e modës, tha se ishte hera e parë që Prishtina kishte organizuar një shfaqje me “aq shumë gjëra interesante për t’u parë”. Është e dhimbshme që Manifesta po përfundon, tha ajo, por ishte e sigurt që vitin e ardhshëm, “do të vijë diçka e re, diçka më interesante”. Ajo thjesht nuk e dinte se çfarë./Katror.info
Përgatiti:
