Prej një shekulli, “The Great Gatsby” i F. Scott Fitzgerald është shndërruar në simbol të festave ekstravagante, dekadencës së viteve ’20 dhe shkëlqimit të epokës së jazz-it. Por pas këtij imazhi ndritshëm fshihet një realitet shumë më kompleks dhe i errët – një realitet që, sipas vetë autorit, është keqkuptuar që në momentin e botimit në prill të vitit 1925, shkruan BBC, transmeton Katror.info.
Jay Gatsby, një prej figurave më ikonike të letërsisë amerikane, është shpesh reduktuar në një stereotip të jetës së shfrenuar: mikpritës festash, njeri me stil, me burime të paqarta pasurie dhe një ëndërr të madhe. Por ai është gjithashtu një kontrabandist, një mashtrues dhe një figurë tragjike që mishëron jo vetëm premtimin, por edhe dështimin e ëndrrës amerikane. Emri i tij sot përdoret për gjithçka – nga kolltuqe e parfume luksoze deri te sanduiçë të mbingarkuar – por pak kush e vëren thellësinë emocionale e psikologjike të këtij personazhi.
Fitzgerald kishte shpresuar që romani të pritej me entuziazëm, por reagimet ishin të përziera. Disa kritikë e lexuan si roman kriminal, të tjerë e quajtën të zbrazët. Një gazetë e quajti thjesht “dështim”. Në kohën e vdekjes së autorit më 1940, libri ishte pothuajse i harruar.
Mundesh me e lexu edhe…
Fati i Gatsby-t ndryshoi pas Luftës së Dytë Botërore, kur u shpërnda falas për trupat amerikane si pjesë e edicioneve të posaçme për shërbimin ushtarak. Kjo nxiti një ringjallje të interesit dhe, në vitet ’50 e ’60, romani u kthye në tekst të detyrueshëm shkollor dhe pjesë të pandashme të kanonit letrar amerikan.
Adaptimet filmike dhe kulturore vetëm sa e rritën mitin. Nga filmi i Robert Redford-it në vitin 1974, tek versioni ekstravagant i Baz Luhrmann më 2013, apo muzikalet e fundit në Broadway e Londër – Gatsby është kthyer në një industri të vërtetë. Pas përfundimit të së drejtës së autorit në 2021, gjithkush mund ta rishkruajë ose përshtasë veprën, dhe kjo ka hapur derën për interpretime të reja.
Një prej tyre është romani “Nick” i autorit Michael Farris Smith, që fokusohet në narratorin e Gatsby-t, Nick Carraway, duke i ndërtuar një të kaluar të mbushur me luftë, trauma dhe dashuri të pamundur. Smith e pa Nick-un si një burrë të kthyer nga Lufta e Parë Botërore, i ndryshuar nga përvojat e tij – një njeri i heshtur, i tërhequr dhe emocionalisht i dërrmuar. Pikërisht ky dimension i brishtë i Nick-ut, sipas tij, është çelësi që mban gjallë leximin e romanit brez pas brezi.
“Ndoshta nuk janë shampanja dhe vallëzimi, por ajo ndjesi e pasigurisë dhe e krisjes së realitetit që e bën Gatsby-n të qëndrojë i gjallë,” thotë Smith.
Në thelb, “The Great Gatsby” nuk është një histori rreth luksit, por një rrëfim i dhimbshëm për ëndrrat e paarritshme, identitetin e ndërlikuar dhe rrëzimin nga lartësitë e ndërtuara mbi iluzione. Një pasqyrë e ndritshme e kohës që në të vërtetë reflekton trishtimin e përhershëm të shpirtit njerëzor.
Nëse e gjithë kjo i lë puristët e Fitzgerald-it të luajnë me perlat sikur të ishin rruaza shqetësimi, është mjaft e mundur që, ndonëse disa projekte të tilla mund të vazhdojnë të përforcojnë mitin se organizimi i një feste me temë Gatsby mund të jetë diçka tjetër përveçse tmerrësisht jashtë kontekstit, të tjera mund të sjellin këndvështrime të reja mbi një tekst që, për shkak të njohjes së tepërt, shpesh e kalojmë me lehtësi duke anashkaluar kompleksitetin e tij. Merrni për shembull romanin e ri të Michael Farris Smith, “Nick”.
Titulli i referohet, sigurisht, Nick Carraway-it, rrëfimtarit të Gatsby-t, i cili këtu merr një histori të plotë të vetën. Është tregimi i një djaloshi nga Perëndimi i Mesëm i Amerikës, që shkon në Europë për të luftuar në Luftën e Parë Botërore dhe kthehet i ndryshuar – si nga një histori dashurie e furishme në Paris, ashtu edhe nga përvojat e tmerrshme në llogore. Ai ndalet për një periudhë të shkurtër në botën e nëndheshme të Nju Orlinsit përpara se të shkojë në West Egg të Long Island-it.
Një ëndërr e pamundur?
Si shumë të tjerë, Smith e kishte hasur për herë të parë romanin në shkollë të mesme. “Thjesht nuk e kuptova fare,” i thotë ai BBC-së nga shtëpia e tij në Oxford, Mississippi. “Më dukeshin si një grup njerëzish që ankoheshin për gjëra për të cilat nuk duhet të ankoheshin.” Vetëm kur e rilexoi sërish në fund të të njëzetave, teksa jetonte jashtë vendit, ai filloi të kuptonte fuqinë e romanit. “Ishte një përvojë shumë surreale leximi. Dukej sikur pothuajse çdo faqe po më fliste në një mënyrë që nuk e prisja,” kujton ai.
Kur arriti te skena në të cilën Carraway befas kujton që është ditëlindja e tij e 30-të, Smith u mbush me pyetje rreth asaj se çfarë lloj personi ishte vërtet rrëfimtari i Gatsby-t. “M’u duk se ai kishte përjetuar një traumë të thellë që e kishte bërë kaq të shkëputur, madje edhe nga vetja. Më shkoi në mendje se do të ishte shumë interesante nëse dikush do të shkruante historinë e Nick-ut,” thotë ai. Në vitin 2014, tashmë një autor i botuar në të 40-at, ai u ul për ta bërë pikërisht këtë, pa i treguar agjentit apo redaktorit të tij.
Vetëm kur dorëzoi dorëshkrimin dhjetë muaj më vonë, mësoi se sipas ligjeve të të drejtave të autorit do të duhej të priste deri në vitin 2021 për ta botuar atë.
“Ndoshta nuk janë shampanja dhe kërcimi, ndoshta janë ato ndjesi të të qenit të humbur, ndjesia që gjithçka mund të shembet nga çasti në çast, që e mbajnë Gatsby-n të gjallë” – Michael Farris Smith
Smith i referohet një citimi nga një bashkëkohës i Fitzgerald-it si çelës për të kuptuar Carraway-in. “Ernest Hemingway në [kujtimeve të tij] A Moveable Feast thotë se nuk i besonim askujt që nuk kishte qenë në luftë, dhe për mua kjo dukej si një pikënisje e natyrshme për Nick-un.” Smith e imagjinon Carraway-in, teksa përballet me PTSD dhe tronditje nga llogoret, duke u kthyer në një vend që nuk e njeh më. Është një botë larg nga shkëlqimi i festave të çmendura, por Carraway-i është, sipas Smith, arsyeja pse romani i Fitzgerald-it mbetet i lexuar. “Ndoshta nuk janë shampanja dhe kërcimi, ndoshta janë ato ndjesi të të qenit të humbur, ndjesia që gjithçka mund të shembet nga çasti në çast, që e mbajnë Gatsby-n të vlefshëm brez pas brezi.”
William Cain, ekspert i letërsisë amerikane dhe profesor në Kolegjin Wellesley, pajtohet se Nick-u është thelbësor për të kuptuar pasurinë e romanit. “Fitzgerald kishte menduar që ta shkruante në vetën e tretë, por në fund zgjodhi Nick Carraway-in, një rrëfimtar në vetën e parë që do të tregonte historinë e Gatsby-t dhe që do të shërbente si ndërmjetës mes nesh dhe Gatsby-t. Duhet t’i përgjigjemi dhe ta kuptojmë Gatsby-n, dhe ndërkohë të jemi të vetëdijshëm që po i afrohemi atij përmes një këndvështrimi shumë të veçantë – atij të Nick-ut – i cili është njëkohësisht plot lavdërim, por edhe me kritika të forta, madje në disa momente përçmim,” thotë ai.
Mbi sipërfaqe dhe përtej saj
Ashtu si Smith, edhe Cain e kishte lexuar romanin për herë të parë si student, në vitet ’60 – një kohë tjetër – por edhe atëherë vëmendja ndaj Nick-ut ishte e vogël. Ai kujton se fokusi ishte më shumë te simbolizmat – drita jeshile e famshme, për shembull, dhe automjeti legjendar i Gatsby-t. Kjo është një kujtesë se në njëfarë mënyre, edhe sistemi arsimor është po aq fajtor sa pop-kultura për leximet e cekëta të këtij teksti themelor. Edhe pse njihet si Romani i Madh Amerikan, me më pak se 200 faqe dhe rrëfim të përmbledhur në mënyrë të jashtëzakonshme, ai është i lehtë për ta analizuar sipas pikave kyçe. Ironikisht, duke qenë një roman për iluzione dhe mashtrime, ku sipërfaqja është thelbësore, ne shpesh e anashkalojmë teksturën e vërtetë të prozës së tij. Siç e thotë Cain: “Kur mendojmë për The Great Gatsby, duhet ta shohim jo vetëm si një roman që na jep mundësinë të flasim për tema të mëdha amerikane, por duhet të hyjmë vërtet në pasurinë e stilit të shkrimit të Fitzgerald-it. Duhet t’i qasemi romanit jo vetëm për domethënien e tij sociale e kulturore, por edhe si një përvojë letrare.”
Cain e rilexon romanin çdo dy ose tre vjet, por mendon shpesh për të – për shembull në vitin 2020, kur presidenti Biden, në fjalimin e pranimit të kandidaturës, foli për të drejtën për të ndjekur ëndrrat për një të ardhme më të mirë. Ëndrra Amerikane është një nga temat e mëdha të Gatsby-t, e shpesh keqkuptuar. “Fitzgerald tregon se ajo ëndërr është shumë e fuqishme, por njëkohësisht shumë e vështirë për shumicën e amerikanëve që ta realizojnë. U jep atyre shpresa të mëdha, dëshira të mëdha, dhe është e jashtëzakonshme përpjekja që shumë prej tyre bëjnë për ta përmbushur këtë ëndërr – por shpesh ajo është përtej mundësive të tyre, dhe ata sakrifikojnë shumë për ta arritur,” thotë Cain.
Rilexim i përjetshëm
Në disa aspekte të tjera, romani nuk ka qëndruar mirë në kohë. Edhe pse Fitzgerald e distancon veten nga racizmi i Tom Buchanan-it, duke nxjerrë në pah shëmtinë e bindjeve të tij supremaciste, ai gjithsesi i përshkruan afrikano-amerikanët si “bucks” – një fjalë problematike. Nga një perspektivë feministe, gjithashtu, romani zhgënjen: personazhet femra janë pa thellësi dhe pa agjenci, të shfaqura përmes dëshirës mashkullore. Por tani rruga është e hapur për qasje krijuese që i sfidojnë këto aspekte të vjetruara. Romani i ri i Jane Crowther, Gatsby, sjell historinë në shekullin 21 dhe përmbys gjinitë, me një Jay Gatsby femër dhe një Danny Buchanan mashkull. Ndërsa The Gatsby Gambit nga Claire Anderson-Wheeler është një mister vrasjeje që shpik një motër më të vogël për anti-heroin e famshëm: Greta Gatsby – e kuptuat lojën me fjalët?
Megjithatë, vëmendja e re që solli përfundimi i të drejtave të autorit dhe përvjetori i romanit tregon në mënyrë mbresëlënëse jo vetëm sa i rëndësishëm dhe magjepsës është teksti i Fitzgerald-it, por edhe sa shumë jetë ka pasur gjithmonë brenda tij. Nëse e lexon në moshën 27-vjeçare, do të gjesh një roman të ndryshëm nga ai që ke lexuar në adoleshencë. Rilexoje sërish në 45, dhe do të ndihesh sikur po lexon një libër krejt tjetër.
Kur Smith më në fund mundi ta botonte Nick në vitin 2021, ai e rilexoi edhe një herë The Great Gatsby përpara se të dorëzonte redaktimin përfundimtar.
“Besoj se ky do të jetë gjithmonë një roman që do të evoluojë në mendjen time dhe do të ndryshojë në varësi të asaj se kush jam unë në atë moment,” thotë ai.
“Kjo është ajo që bëjnë romanet e mëdha”, theksoi ai. /Katror.info
Përgatiti:
