Një grup astronomësh kohët e fundit zbuluan shenja të një unaze të zgjeruar pluhuri dhe gazi që rrotullohet rreth një ylli të largët.
Megjithëse ky fenomen nuk është i pazakontë pasi përfaqëson një fazë normale të zhvillimit të një ylli dhe sistemit të tij planetar, ajo që e bën këtë zbulim spektakolar është se është hera e parë që një objekt i tillë ë shtë vëzhguar rreth një ylli në një galaktikë krejtësisht të ndryshme jashtë galaktikës sonë.
Tipari u pa në Renë e Madhe të Magelanit, një galaktikë xhuxh rreth 179,000 vite dritë nga Rruga e Qumështit. Megjithëse mund të duket logjike të supozohet se proceset e formimit të yjeve janë universale, deri më tani ne nuk kemi qenë në gjendje të vëzhgojmë specifikat e tyre jashtë galaktikës sonë.
Mundesh me e lexu edhe…
“Dhe kur pashë për herë të parë prova të një strukture rrotulluese në të dhënat ALMA, nuk mund ta besoja se kishim zbuluar diskun e parë të grumbullimit ekstragalaktik. Ishte një moment i veçantë,” tha astronomja Anna McLeod nga Universiteti i Durhamit në Britaninë e Madhe, raporton Science Alert.
“Ne e dimë se disqet janë çelësi për formimin e yjeve dhe planetëve në galaktikën tonë, dhe këtu, për herë të parë, ne shohim drejtpërdrejt prova për këtë në një galaktikë tjetër,” shtoi ajo.
Yjet formohen nga dendësia e grumbujve në retë e gazit molekular dhe pluhurit që gjenden në hapësirën ndëryjore. Kur gunga bëhet mjaft e dendur, ajo shembet nën ndikimin e gravitetit. Ndërsa rrotullohet, fillon të tërheqë më shumë material nga retë rreth tij. Megjithatë, ai material nuk bie mbi protoyll në asnjë mënyrë; ai organizohet në një unazë rreth ekuatorit të yllit dhe bie mbi të në një rrjedhje të kontrolluar, të qëndrueshme, si uji në një kanal.
Pasi ylli përfundon formimin, pjesa tjetër e diskut mbetet, duke u mbledhur për të formuar të gjithë elementët e tjerë të sistemit planetar: planetët, asteroidet, meteorët, kometat, pluhurin. Kjo është arsyeja pse planetët e sistemit diellor pak a shumë rrotullohen rreth Diellit në një plan të sheshtë. Jemi si myku i ndjeshëm që është rritur në mbetjet e mëngjesit të Diellit.
Atacama Large Milimeter/undermilimetër Array (ALMA), një radio teleskop i fuqishëm, ka imazhuar disa disqe të tillë përgjatë Rrugës së Qumështit në faza të ndryshme zhvillimi. Disa kanë boshllëqe të qarta që mendohet se janë planetë të pastruar që grumbullohen së bashku ndërsa orbitojnë. Por sa më larg të jetë diçka, aq më e vështirë është të dallosh, qoftë edhe me një teleskop të fuqishëm.
McLeod dhe kolegët e saj filluan një fushatë për të gjetur një disk yjor ekstragalaktik kur të dhënat nga instrumenti Multi Unit Spectroscopic Explorer (MUSE) në Teleskopin Shumë të Madh zbuluan shenja të një rryme në një sistem të quajtur HH 1177.
Dhe këto shenja janë një nënshkrim i formimit të yjeve: një pjesë e materialit që rrotullohet rreth yllit në formim bartet përgjatë vijave të tij magnetike në pole, ku lëshohet në hapësirë në formën e një rryme të fuqishme.
Studiuesit donin të shihnin nëse mund të dallonin një disk në zemrën e pluhurosur të formimit të yjeve, kështu që ata përdorën ALMU për të kërkuar shenja të rrotullimit. Kjo mund të shihet në mënyrën se si gjatësitë e valëve të dritës bëhen më të shkurtra ndërsa burimi lëviz drejt nesh dhe është më i gjatë kur ai largohet.
“Frekuenca e dritës ndryshon në varësi të shpejtësisë së gazit që lëshon dritë drejt ose larg nesh,” thotë astronomi Jonathan Henshaw i Universitetit John Moores të Liverpoolit “Është saktësisht i njëjti fenomen që ndodh kur zhurma e një sirene të ambulancës ndryshon ndërsa ajo kalon pranë jush dhe frekuenca e zërit shkon nga më e lartë në më e ulët”.
Interesant është fakti se të dhënat e ALME treguan shenja të qarta të këtij rrotullimi. Ylli, zbuloi analiza e ekipit, është shumë i ri dhe masiv, ende ushqehet nga disku rreth tij. Kjo është mjaft normale. Por kishte një ndryshim midis tij dhe disqeve protoyjore të gjetura në Rrugën e Qumështit: disku i HH 1177 është i dukshëm në gjatësi vale optike.
Kjo, thonë studiuesit, ka të bëjë me mjedisin ndëryjor në Renë e Madhe të Magelanit. Ka shumë më pak pluhur atje; prandaj, ylli HH 1177 nuk është aq i errësuar nga një perde materiale sa janë zakonisht yjet e rinj, masivë të Rrugës së Qumështit.
Ky zbulim e bën të rëndësishëm studimin jo vetëm se si formohen yjet në mjedise të ndryshme, por edhe kufizimet që ato mjedise mund të vendosin në formimin e yjeve në përgjithësi.
“Ne jetojmë në një epokë të përparimit të shpejtë teknologjik kur bëhet fjalë për objektet astronomike,” thotë McLeod. “Të jesh në gjendje të studiosh se si formohen yjet në distanca të tilla të pabesueshme dhe në një galaktikë tjetër është shumë emocionuese.”/Katror.info
Përgatiti:
